ભીખો

એ દિવસે વરસાદે જમાવટ બોલાવી હતી. પોર પડતો તેનાં કરતાં વધારે આ સાલ પડી રહ્યો હતો. અમારા ગામનું તો આ દર વર્ષનું રહ્યું ! આકાશ કાળુ ડિબાંગ થઈ ગયું હતું. મેઘરાજાનું માન સાચવવા ખાતર વીજળી ગુલ થઈ ગઈ હતી.

વરસાદનું જોર થોડુ ધીમું પડતા મેં છત્રી લીધી. પેન્ટને ગોઠણભેર ચડાવ્યું. જમણા હાથમાં ટોર્ચ લઈ ઘરની બહાર નીકળ્યો. પાડોશીઓના ઘરના બારી-બારણા પર આકડીયા ચોકીદાર બની બેઠા હતા. ભેંસના પોદળાના રેલા ભારે વરસાદના કારણે હવે રસ્તે આંદોલન પર ઉતર્યા હતા. અનાયાસે તેના પર પગ પડી જતો હતો. એક ઘર સામે ઉભી મેં અવાજ કર્યો, ‘ભીખા…’

ભીખો મારાથી આગલું ધોરણ ભણતો. હું છઠ્ઠામાં અને તે સાતમામાં, પણ એને ભણવું નહોતું. બાપ-દાદાના પશુપાલન અને ખેતીના વ્યવસાયમાં તેને ચોંટી જવું હતું. આમ તો તાલુકાની સરકારી શાળામાં એડમિશન લેવું હતું, પણ એના બાપુજીની ઈચ્છા હતી કે દસમું કોઈ સારી જગ્યાએથી પાસ કરી લે. એ વખતે પ્રાથમિક શાળાઓ તોફાની છોકરાઓના કારણે વગોવાયેલી હતી. જેમના બા-બાપુજી પાસે કાવડિયા ન હોય એના છોકરા, બાકી ભણવા ખાતર ભણતા હોય એવા અભણલખા જ ત્યાં ભણતા.

હું જોરથી અવાજ મારું એટલે ભીખો અડધું પેન્ટ ચડાવી બહાર આવતો. મારાથી ખાસ્સો ઉંચો હતો. અમારી સાથે એક દિલીપ પણ હોય. જેને પેન્ટ ચડાવતા શરમ આવતી. રસ્તામાં કોઈ છોકરીઓ જોઈ જાય એ બીકે, ભલે પેન્ટ ગારાવાળુ થતું પણ ઉંચું ન ચડાવતો. જમીનને અમે પગથી ભીંસીને ચાલતા હતા. ચંપલ પહેરેલો પગ દબાવીને મુકતા, જેથી ગારો ઉડે નહીં. કોઈ સાદા ચંપલ પહેરે તો તેના વાસા સુધી ગારો ઉડતો. નિશાળે પહોંચતા તો પછવાડુ જામનગરની સ્પેશિયલ બાંધણી બની જતું હતું.

ભીખાને હું પૂછતો, ‘ભીખા આઈજ સાઈબ શું ભણાવવાના ?’

‘ઈંગ્રેજીનો પીરીયડ છે. મન તો બોવ બીક લાગે. સાઈબ હાથમાં નેતરની સોટી લઈને આવે અને પછી પાઠનો સ્પેલિંગ ન આવડે એટલે બટાજટીયું બોલાવે.’

‘તો આજે તે પાકા કર્યા ?’

‘ના હવે… પાકા કરૂં તોય ભૂલાય જાય એટલે માર ખાવાનો જ અને ન કરૂં તોય માર ખાવાનો, એના કરતાં સરખો માર ખાઈ લેવો જ સારો.’

હું તેને DIRECTIONનો સ્પેલિંગ પૂછતો અને તે મૂંઝાઈ જતો. તેના જાક મોકરા થઈ જતા. મને કહેતો, ‘જ્યારે ભેંસ દૂધ દેવાની હોય, પણ કોઈ છોકરો ક્રિકેટનો ગોટો જોરથી એની બાજુમાં મારે, પછી ભેંસનું દૂધ જીમ પાછું ઉપર ચડી જાય ઈમ મારા ભણતરનું છે.’

પછી તો દિલીપ પણ બે ઘડી મઝા લેતો. ભીખાના ભણતરને વહુકી ગયેલી ભેંસ સાથે સરખાવતો. કોઈવાર મઝા આવી જાય તો મને બાજુમાં હડસેલી ભીખાને પગથી ગારો ઉડાવતો.

એક દિવસ આમ જ મેં ભીખાના ઘર પાસે જઈ બુમ પાડેલી. ભીખો છત્રી લઈ નીકળેલો. હાફડો ફાફડો થઈ એણે એવી રીતે ભાગવાની કોશિષ કરી જ્યારે આ તેનું પોતાનું ઘર હોય જ નહીં. અડધે રસ્તે સુધી હું અને ભીખો મૌનવ્રત ધારણ કરી ચાલતા રહ્યા. બાજુમાં દિલીપ પણ કંઈ બોલતો નહોતો.

અચાનક કોઈ શાંતજળમાં ગડદી નાખી ચાળો કરે એવો ધડાકો દિલીપે કરેલો, ‘ભીખાના લગનની વાતો હાલે છે….’

‘અત્યારમાં ? ભીખો તો સાતમું જ ભણે છે !!’ હું ડઘાઈ ગયો.

‘ભીખો સાતમું પેલીવાર નહીં પાંચમીવાર ભણે છે.’ ભીખાના ભણતરની આબરૂ દિલીપ કાઢવા લાગેલો. ભીખાના ચહેરા પર એ દિવસે સાફ દેખાતું હતું કે, તેને લગ્ન કરવા ગમતાં નથી, કાં તો ઉતાવળ નથી. કોણ માને કે અમારી સાથે ચાલતો આવતો ભીખો આજે બારમાં ધોરણમાં હોત.

કોઈવાર એના ઘરની બહાર ઉભી નિશાળે જવા માટે રાડ પાડીએ, ‘એલા ભીખા હાઈલ.’

અમારો પડઘો શાંત પડતા જ અંદરથી આવતો અવાજ સંભળાય, ‘સાંઢીયા જેવડો થ્યો મૂઓ. અત્યારે નઈં પવણી તો ક્યારે વરી ? તારાથી નાના હતા એનાય લગન લેવાઈ ગ્યા. આ તારા બાપા તારા જેવડા હતા, તંઈ હું તને પેટમાં લઈને ઘુમતી.’

લાકડાનો દરવાજો ખૂલતો અને કડી મારી ભીખો વિદૂષકની માફક હસતું ડાચુ લઈ બહાર આવતો. તેના પર ભણવાનું નહીં એટલું લગ્ન કરવાનું પ્રેશર હતું.

કોઈવાર પનો ટૂંકો કરવા અમે સારણનો માર્ગ લેતા. ઉનાળો આવે ત્યારે પાણી ભરેલી સારણને ટપવાની ખૂબ મઝા આવતી. એમાં દિલીપ અને ભીખો બાધતા. એ બંન્નેના થેલા હું સાચવતો અને એ નિશાળના પહેરેલ કપડે જ ધૂબાકા મારી લેતા. ભીખો શરીરમાં દિલીપ કરતાં તગડો હતો. થોડે દૂર જઈ ડાફ મારી દિલીપ ઉપર ઘોડો પલાંગ થઈ જતો. સારણના પાણીમાં દિલીપ શ્વાસ રોકી શકતો નહીં એટલે હાથ પછાડતો અને પછી ઉંચો થાય એટલે ભીખો ભફાંગ કરતો પાણીમાં પડતો. પણ આ બધું અમે મંગળવારે જ કરતાં હતા. બુધવારે મનગમતાં કપડાં પહેરવાના હોય એટલે.

ભીખાને રમવાનું પણ કંઈ વળગણ નહીં. ન ઠેરીએ રમે કે ન ક્રિકેટ. જેટલું મોટું શરીર હતું તેટલું કામ કરી લેતો પણ રમવાનું નામ આવે એટલે મીંયાની મીંદડી થઈ જતો. નિશાળે પી.ટીના સાહેબે એકવાર તેને કબ્બડીની ટીમમાં રાખેલો. રેખા પાર કરી અંદર ગયો એટલી ઘડીમાં તો વિરોધી દળે તેને પકડી લીધો, ‘હું આબોટ, હું આબોટ.’ એવી ચીચીયારીઓ પાડતો રહ્યો. પછી તો સાહેબ પણ કબ્બડીમાં ભીખાનું નામ આવે એટલે મોટી ચોકડી મારી દેતા.

જ્યારે ભીખો કોઈ જગ્યાએ ન મળતો ત્યારે હું અને દિલીપ તેને નદીએથી પકડી પાડતા. નદીનાં કિનારે તેના ડોબા ચરતા હોય બીજી બાજુ એ પોતે ઉંડા ઘુનામાં ધુબાકા મારતો હોય. એ કહેતો, ‘મારા ધુબાકા મારી ભેંસો પણ મોટી આઈખુંયે જોઈ છ.’

હું અને દિલીપ હકારમાં માથુ ડોલાવતા. ભેંસની જેમ જ ! અમને શું ખબર એ મૂંગુ પ્રાણી ભીખાની વાત માનતું પણ હશે કે નહીં.

ભણવામાંથી, લેસન કરવામાંથી અને ડોબા ચરાવવામાંથી એ નવરો પડતો ત્યારે તેની આપવિત્તી અમને સંભળાવતો, ‘મારે છેને આમ ક્યાંક દૂર ભાગી જવું છે. બા અને બાપુજી કારણ વિનાનો ગોકિરો કઈરા રાખે છ. મારા કાન જેટલા વીંધાવતાવેળાએ નહોતા દુખતા ને એટલા આ બેય મોટામાણાની વાતુ સાંભળી સાંભળીને પાકી ગ્યા છ.’

પછી એક દિવસ હું અને દિલીપ તેના ઘર બાજુએ આવ્યા. દિલીપે જોરથી રાડ પાડી, ‘એલા ભીખા હાઈલ ભણવા.’

આ વખતે ભીખાની જગ્યાએ એના બા બહાર આવ્યા. દિલીપે મને હળવેકથી કાનમાં કહ્યું પણ ખરૂ, ‘આ ઉંમરે કાકીને ? એડમિશન તો નહીં જ મળે હો.’

મેં દિલીપને ઠોહો મારી સીધો કર્યો. ભીખાનું પાછું પૂછ્યું તો એક ચિંતાજનક સમાચાર મળ્યા. ભીખાને ભણવામાંથી ઉઠાળી લીધો છે. પછી રોજ હું અને દિલીપ નિશાળે જતા. વરસાદ પડતો, જમીન ભીંજાતી, પણ ભીખાના કારણે કોરૂ કોરૂ લાગતું. અમે બે ભીંજાતા અને ત્રીજાની જગ્યા કોરીકટ રહેતી.

વર્ષો પછી મારે ફરી એ ગામે જવાનું થયું. મોટા શહેરમાંથી ગામમાં આવ્યો હતો. મારામાં એટલો તફાવત આવ્યો હતો કે વરતતું નથી એની જગ્યાએ હું ઓળખતું નથી એવું બોલતો થઈ ગયેલો. એક પરિચિત વ્યક્તિને ત્યાં રોકાયેલો. દિલીપ કે ભીખો હવે અહીં રહે છે તેની મને ભનક સુદ્ધા નહોતી. એ રાત્રે ફરી મેઘરાજા જામ્યા. ગત્ત વર્ષના રેકોર્ડને તોળવા… હું મનમાં બોલી ગયેલો.

ચાકડા પર કોઈનો હાથ મુકાયો અને જૂના દિવસો માનસપટ પર ઘડાવા લાગ્યા. યજમાન પાસેથી છત્રી અને ટોર્ચ માગી. દિલીપનું ઘર વચ્ચે આવ્યું પણ ત્યાં આકડિયો મારેલો હતો. ભેંસના પોદળાના રેલા વરસાદના પાણીના કારણે હવે રસ્તે આંદોલન પર ઉતર્યા હતા. અનાયાસે તેના પર પગ પડી જતો હતો. એક ઘર સામે ઉભી મેં અવાજ કર્યો, ‘ભીખા…’

બે વખત અવાજ કર્યો ત્યારે એક સાંઈઠેક વર્ષ આસપાસની મહિલાએ બારણું ખોલ્યું. તેણે મને જોયો મેં તેને. પણ ચહેરો બરાબર દેખાયો નહીં. આકાશમાં વીજળીનો ચમકારો થયો, તેના સહારે મેં તે આધેડ વયની સ્ત્રીને જોઈ.

‘કોનું કામ છ ?’ એ મહિલા બોલી.

‘ભીખો.’ મેં વળતો જવાબ આપ્યો.

‘તમ કોણ ?’

‘હું તેનો બાળપણનો મિત્ર, અમે સાથે ભણવા જતા.’ મેં ચોખવટ કરી.

‘એ હવે અંઈ નથ રહેતો.’

‘તમે તેના બા છો ?’

‘હા.’

‘તો ક્યાં રહે છે ?’

‘વર્ષોથી ઈ ઘર મુકીને ભાગી ગ્યો, પછી આઈવો નથ.’

આ વખતે વરસાદ વધ્યો. આકાશમાં ફરી પ્રચંડ કડાકો થયો. વીજળી પડી, મને ભીખાનાં શબ્દો યાદ આવ્યા, ‘મારે છને આમ ક્યાંક દૂર ભાગી જવું છે….’

મયૂર ખાવડુ