મડદાને સળગાવવાનું મુહૂર્ત ન હોય!
—————————————–

ખોપડીમાંથી લોહીની સેર છૂટી. અઘોરીએ લોહીને મોઢે માંડ્યું. લોહી ટપકતું બંધ થાય ત્યાં સુધી એણે ખોપડી મોઢે ધરી રાખી…
—————————————-

વિવેક દેસાઈની બનારસ ‘ડાયરી’માં એવું તે શું છે?

હવે વર્ષમાં એક વાર તો બનારસ આવવું જ છે!

લગભગ ઓગણીસ વર્ષ પહેલાં એક પ્રતિભાશાળી ફોટોગ્રાફર બનારસમાં બે અઠવાડિયાં પસાર કર્યા પછી પાછા ફરતી વખતે મનોમન આ નિર્ણય લે છે. એને ત્યારે ક્યાં ખબર હતી કે આવનારા સમયમાં એ વર્ષમાં એક વાર જ નહીં, પણ ક્યારેક બે તો ક્યારેક ત્રણ વખત બનારસ ખેંચાઈ આવશે! બનારસને આત્મસાત કરીને એ ‘નવનીત સમર્પણ’માં રસાળ લેખો લખે છે ને પછી લખાણને સમાવી લેતું ને અફલાતૂન તસવીરોથી છલકછલક થતું મસ્તમજાનું પુસ્તક બહાર પાડે છે. આ પુસ્તક એટલે ‘બનારસ ડાયરી’ અને આ ટેલેન્ટેડ ફોટોગ્રાફર એટલે વિવેક દેસાઈ.

‘તેર જ દિવસમાં આખું શહેર તમારામાં વસી જાય તે વાત નાનીસૂની નથી જ,’ તેઓ લખે છે, ‘આટલા બધા લોકો ગંગાજીમાં સ્નાન કરે છે એટલે ગંગા ગંદી થાય છે એ વાત સાથે અહીં આવ્યા પછી સંમત થવાય એવું નથી. મને તો ઊલટાનું એવું લાગતું કે આઠલા બધા લોકો સ્નાન કરે છે એનાથી ગંગાજી પણ સ્વસ્થ થતી હશે. વહેણને પણ વાત કરવાનો અવસર જોઈએને!’

પુસ્તકમાંથી પસાર થઈએ તેમ આપણને સમજાતું જાય કે વિવેક દેસાઈ કેવળ ઉત્તમ ફોટોગ્રાફર જ નથી, તેઓ અચ્છા લેખક પણ છે. કશાય આડંબર વગર તેઓ દિલપૂર્વક લખે છે. કૅમેરા અને શબ્દો આ બન્ને વડે ક્ષણોને પકડતા એમને સરસ આવડે છે. એક વાર તેઓ મણિકર્ણિકાઘાટ પર હતા ત્યારે એક પિતા પોતાના નવજાત શિશુના નાનકડા મૃતદેહને લઈને આવ્યા. ‘બડી મન્નત કે બાદ બેટા દિયા થા ઈશ્વરને ઔર તીન હી લે લિયા…’ આમ કહેતી વખતે એની આંખોના ખૂણામાં એણે માનેલી માનતાનો પડછાયો દેખાય છે. દીકરાનો મૃતદેહ એ ધીમેથી નીચે મૂકે છે. વિવેક દેસાઈ લખે છે, ‘મારા માટે આ જોરદાર ક્લિક હતી. એ સભાનતા મારા નસનસમાં હતી. જ્યારે વેદના અને આનંદ એકસાથે સમજાય છે ત્યારે ત્રીજી જ વાત બની જાય છે.’ કમનસીબ પિતાની અનુમતી લઈને તેઓ ફોટો પણ પાડે છે, પણ જેવું એ બાળકનું અચેતન શરીર ચિતા પર ગોઠવાય છે કે વિવેક દેસાઈ ધ્રૂસકે ધૂસકે રડી પડે છે. મણિકર્ણિકાઘાટના તરંગો ખરેખર વૈરાગ્ય પેદા કરી દે, એક્ઝિસ્ટેન્શિયલ ક્રાઇસિસ જન્માવી દે એટલા શક્તિશાળી હોય છે. લખે છેઃ

‘વૈરાગી વિચારોનો મારો ચાલતો હતો એવામાં ઓશોનો એક સાંભળેલો વિચાર ઝબક્યોઃ વ્હેન યુ ડુ નોટ નો વેર ટુ ગો, ગો અહેડ. ક્યારેક વાંચેલું કે સાંભળેલું વાક્ય તમને અંદરથી ધક્કો મારે ત્યારે જ ફિલસૂફ કે ફિલસૂફીનો મતલબ સમજાતો હશે. મને થયું કે સુવાક્ય અને ફોટોગ્રાફી બન્નેમાં એક સામ્ય છે. બન્ને આમ તો ક્ષણની વાત, પણ એ પાકશે ક્યારે એ કોઈને ખબર નથી હોતી. સુવાક્યો પણ ડિસિઝીવ મોમેન્ટ જેવાં છે.’

છ ફૂટ ઊંચા, ભયાનક દેખાવ ધરાવતા જટાયુ નામના અઘોરીનો પ્રસંગ થથરી ઉઠાય એવો છે. અઘોરી એક સાંજે લેખકને ગંગાકિનારે લઈ ગયો. બે-ત્રણ કિલોમીટર ચાલ્યા બાદ કાંઠો વેરાન થતો ગયો એટલે અઘોરી ગંગા તરફ જોઈને ચિત્રવિચિત્ર અવાજો કરતો કૂદાકૂદ કરવા માંડ્યો ને પછી એક જ સેકન્ડમાં પલાંઠી વાળીને બેસી ગયો. એણે ગંગા તરફ હાથ લાંબો કરી મંત્રો બોલવા માંડ્યા. ધૂમ્મસમાં ત્રણચાર મીટરથી આગળ કશું દેખાતું નહોતું. દસેક મિનિટ પછી ઊભા થઈને એણે ત્રાડ પાડીઃ ‘આ જા, આ જા…’ થોડીક વારમાં કશુંક તરતું તરતું કિનારા તરફ આવ્યું. અઘોરીએ અટ્ટહાસ્ય કર્યું. ગંગાને નમસ્કાર કરીને એ ઊભો રહ્યો ને એટલામાં પીળા કપડાંથી લપેટાયેલો મૃતદેહ બિલકુલ એમના પગ પાસે આવીને અટકી ગયો. ગંગાપ્રવાહ અવિરત ચાલતો હતો તો પછી આ એક મૃતદેહ ફંટાઈને કિનારા તરફ કઈ રીતે આવ્યો હશે?

અઘોરીએ મૃતદેહના ચહેરા પર ગંગાજળ છાંટ્યું ને એની આંખો ખેંચી કાઢી. ડોળાને જમીન પર મૂકી ફરતે કુંડાળું કર્યું. બાજુમાં હાડકાની દંડી મૂકી. ખિસ્સામાંથી કંકુની કોથળી કાઢી કુંડાળા ફરતે લાલ રેખાઓ દોરી. પછી નાના દાંતરડા જેવું સાધન કાઢી મૃતદેહના ગળા પર જોરથી ઘા કર્યો. ધડ અને માથું અલગ થઈ ગયાં. મસ્તકને પાણીથી ધોઈ નાખ્યા બાદ માંસના લોચા ખેંચી નાખ્યા. હવે કેવળ ખોપડી જ બચી હતી. અઘોરી પેલા કુંડાળા પાસે ગયો, તેના ફરતે ચક્કર માર્યા ને ગંગા તરફ મોં કરીને ઊભો રહ્યો. પછી અણીદાર સાધનથી ખોપડી પર પ્રહાર કર્યો. ખોપડીમાંથી લોહીની સેર છૂટી. અઘોરીએ લોહીને મોઢે માંડ્યું. લોહી ટપકતું બંધ થાય ત્યાં સુધી એણે ખોપડી મોઢે ધરી રાખી. એના ગાલ, હોઠ, ગળું બધું લોહીથી રંગાઈ ગયું હતું. ત્યાર બાદ અઘોરીએ મોટેથી ઓડકાર ખાધો. પછી ખુદને અને ખોપડીને પાણીથી સાફ કર્યાં, આંખોના ખેંચી કાઢેલા પેલા ડોળાનો પાણીમાં છુટ્ટો ઘા કર્યો ને કપાયેલા ધડને પાછું ગંગાપ્રવાહમાં વહાવી દીધું!

લેખક-ફોટોગ્રાફરે બનારસમાં ‘દેશ તેવો વેશ’ નિયમ બરાબર અપનાવી લીધો હતો. કેટકેટલાય ઇન્ટરેસ્ટિંગ લોકો સાથે તેમનો પરિચય થયો, દોસ્તી થઈ. અમેરિકાની શિકાગો યુનિવર્સિટીમાં હિન્દુઇઝ પર લેકચર આપતાં ઍના, જે વર્ષના છ મહિના બનારસમાં ગાળે છે ને બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીમાં પણ હિન્દુત્વ પર ક્લાસ લે છે. ચોરાણું વર્ષના અખાડેબાજ પહેલવાન. અચાનક નોટબંધી થતાં મુશ્કેલીમાં મુકાઈ ગયેલા વિદેશીઓને પોતાની રેસ્ટોરાંમાં મોડી રાત સુધી નિઃશુલ્ક જમાડતા સંતોષકુમાર. અંતિમ વિધિ થાય તે પહેલાં લાશોની અંતિમ તસવીર ખેંચવાનું કામ કરતો ખુશમિજાજ ફોટોગ્રાફર કિશન. એક વાર કિશન કહે છે, ‘વિવેકભૈયા, આરામ સે ચાય પીઓ, મુર્દે કો જલાને કે કોઈ મુહૂર્ત નહીં હોતા!’

‘બનારસ ડાયરી’નું કદ ભલે નાનું હોય, પણ એનો એટિટ્યુડ અને અપીલ કૉફી ટેબલ બુક જેવા છે. બનારસ જોવા માગતા અને બનારસ જઈ આવેલા સૌને જલસો કરાવી દે તેવું ખૂબસૂરત પુસ્તક. મસ્ટ-રીડ!

– Shishir Ramavat