શ્રી સિદ્ધિવિનાયક મંદિર – પ્રભાદેવી – મુંબઈ

હું જયારે જયારે મુંબઈ ગયો છું ત્યારે શ્રી સિદ્ધિવિનાયક મંદિર પ્રભાદેવીમાં આસ્થાથી દર્શના કરી માથું ટેકવ્યા વગર પાછો નથી આવ્યો. મુબીની ઓળખ જ આજે આ સિદ્ધિવિનાયક મંદિર બની ગયું છે. મુંબઈના તમામ ધાર્મિકસ્થાનોમાં આજે આ સિદ્ધિવિનાયક મંદિર શિરમોર છે.

મુંબઈના પ્રભાદેવી વિસ્તારમાં આવેલ સિદ્ધિવિનાયક મંદિર ભગવાન ગણેશને સમર્પિત પ્રસિદ્ધ મંદિર છે. મંદિરનું નિર્માણ વર્ષ ૧૮૦૧માં લક્ષ્મણ વિથુ અને દેઉબાઈ પાટીલે કરાવ્યું હતું. આ મંદિર વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત હોવાને કારણે દેશ-વિદેશથી લોકો ભગવાન ગણેશજીના દર્શન કરવા આવે છે. ભગવાન સિદ્ધિવિનાયક વંધ્ય મહિલાઓની મનોકામના પૂર્ણ કરે છે.

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરમાં ભગવાન ગણેશની મૂર્તિ સ્વયં પ્રગટ અને મનોકામના પૂર્ણ કરનારી માનવામાં આવે છે. મંદિરમાં નાનું ગર્ભગૃહ છે. તે અઢી ફૂટ પહોળી છે અને તેમાં કાળા પથ્થરના એક ટુકડાથી બનેલી શ્રી ગણેશની મૂર્તિ છે. આ મંદિરે ખૂબ જ લોકપ્રિય દરજ્જો મેળવ્યો છે કારણ કે ફિલ્મ સ્ટાર્સ અને ઉદ્યોગપતિઓ પણ અહીં ગણેશજીની પૂજા કરવા આવે છે. તે મુંબઈનું સૌથી ધનાઢ્ય મંદિર પણ છે કારણ કે તેને વિશ્વભરના ભક્તો તરફથી દર વર્ષે રૂ. ૧૦૦ મિલિયનનું દાન મળે છે.

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરનો ઈતિહાસ
——————————–

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરના નિર્માણ પાછળની વાર્તા ભગવાનમાં શ્રદ્ધાની છે. સિદ્ધિવિનાયક મંદિરનું નિર્માણ વર્ષ ૧૮૦૧ માં લક્ષ્મણ વિથુ નામના વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. આ મંદિરના નિર્માણ માટે દેઉબાઈ પાટીલ નામની એક શ્રીમંત, નિઃસંતાન મહિલા દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવ્યું હતું, એવી માન્યતા સાથે કે ભગવાન ગણેશ અન્ય મહિલાઓની ઈચ્છાઓ પૂરી કરશે જેમને હજુ સુધી કોઈ સંતાન નથી. દેઉબાઈ પાટીલે ભગવાન ગણેશને સમર્પિત મંદિર બનાવવાનું નક્કી કર્યું હતું. કારણ કે તેઓ અન્ય નિઃસંતાન યુગલોની ઈચ્છાઓ પૂરી કરી શકતા હતાંઅને સંતાન પ્રાપ્તિનો આશીર્વાદ મેળવી શકતો હતો. સિદ્ધિવિનાયક મંદિરનું નિર્માણ ૧૯ નવેમ્બર ૧૮૦૧ના રોજ પૂર્ણ થયું હતું.

પ્રાચીન મંદિર એક નાનું માળખું હતું. જેમાં શ્રી સિદ્ધિવિનાયકની કાળા પથ્થરની મૂર્તિ હતી જે અઢી ફૂટ પહોળી હતી. તેનું મૂળ માળખું ગુંબજ આકારના સ્પાયર સાથેનું ચોરસ મકાન હતું. રામકૃષ્ણ જાંભેકર મહારાજ જે હિન્દુ સંત અક્કલકોટ સ્વામી સમર્થના શિષ્ય હતા. તેમણે સ્વામીની સૂચનાથી બંને મૂર્તિઓને હાલની મૂર્તિની સામે પધરાવી . સ્વામી સમર્થે ભવિષ્યવાણી કરી હતી કેદાટવામાં આવેલી મૂર્તિઓમાંથી એક મંદારનું વૃક્ષ ૨૧ વર્ષના સમયગાળા પછી તેની શાખાઓમાં સ્વયંભૂ ભગવાન ગણોની છબી સાથે ઉગ્યું છે.

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરની પૌરાણિક વાર્તા
——————————–

દંતકથા અનુસાર, જ્યારે ભગવાન વિષ્ણુ બ્રહ્માંડની રચના કરી રહ્યા હતા, ત્યારે તેઓ સૂઈ ગયા હતા. તે સમયે ભગવાન વિષ્ણુના કાનમાં મધુ અને કૈતભ નામના બે રાક્ષસોનો જન્મ થયો. તે બંને દેવતાઓ અને ઋષિઓને ત્રાસ આપવા લાગ્યા. મધુ અને કૈતાભના અત્યાચારથી પરેશાન થઈને દેવતાઓએ શ્રી વિષ્ણુની પૂજા કરી અને તેમને મારવા કહ્યું. આ પછી ભગવાન વિષ્ણુ તેમની નિંદ્રામાંથી જાગી ગયા અને તેમને મારવાનો પ્રયાસ કર્યો પરંતુ તેઓ નિષ્ફળ રહ્યા.

ભગવાન વિષ્ણુએ ભગવાન શિવની મદદ માંગી જ્યારે ભગવાન શિવે તેમને કહ્યું કે ગણેશ વિના આ કાર્ય સફળ થઈ શકે નહીં. આ પછી ભગવાન વિષ્ણુએ ગણેશજીનું આહ્વાન કર્યું. ભગવાન વિષ્ણુની પ્રાર્થના પર, ગણેશ પ્રગટ થયા અને બંને રાક્ષસોનો વધ કર્યો.

રાક્ષસોને માર્યા પછી ભગવાન વિષ્ણુએ એક પર્વત પર મંદિર બનાવ્યું અને ભગવાન ગણેશની સ્થાપના કરી. આ પછી આ સ્થાન સિદ્ધિટેક અને મંદિર સિદ્ધિવિનાયક તરીકે ઓળખાવા લાગ્યું.

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરનું સ્થાપત્ય
——————————–

સિદ્ધિવિનાયક મંદિર ૬ માળની ઇમારત છે જેમાં ટોચ પર એક ગુંબજ છે. આ અગ્રણી ગુંબજ સોનાનો ઢોળ ચડાવેલો છે અને મંદિરના આકર્ષણમાં વધારો કરે છે. ઈમારત મુખ્યત્વે આરસ અને ગુલાબી ગ્રેનાઈટથી બનેલી છે. પરંતુ સંકુલમાં ઘણા ગુંબજ સોના અથવા પાંચ ધાતુના બનેલા છે. અંદરના મંદિરમાં જમીનના સ્તર પર ત્રણ પ્રવેશદ્વાર છે. આ તે સ્થળ છે જ્યાં મુલાકાતીઓ પૂજા અને દર્શન માટે આવે છે. ગણેશની મૂર્તિ અંદરના ગર્ભગૃહમાં ભવ્ય સુવર્ણ સિંહાસન પર બિરાજમાન છે. તે હિંદુ દેવીઓ રિદ્ધિ અને સિદ્ધિની મૂર્તિઓથી ઘેરાયેલું છે.

બીજા માળે રસોડું છે જ્યાં મૂર્તિને અર્પણ કરવા માટે ખોરાક તૈયાર કરવામાં આવે છે. કેટલીક વહીવટી કચેરીઓ પણ છે. ત્રીજા માળે મુખ્ય ઓફિસ અને કોમ્પ્યુટર રૂમ છે. ચોથા માળે એક પુસ્તકાલય અને અભ્યાસ હોલ છે જેમાં વિવિધ શૈલીઓ પરના ૮૦૦૦ થી વધુ પુસ્તકોનો સંગ્રહ છે. તે હોલમાં પ્રવેશ અને તમામ પુસ્તકો બધા માટે મફત છે. પાંચમા માળે તહેવારો અને વિશેષ અગ્નિ અર્પણો દરમિયાન રસોઈ બનાવવા માટે એક વિશાળ બીજું રસોડું છે. મંદિરનો છઠ્ઠો માળ ૪૭ સોનાનો ઢોળ ચડાવેલ મુગટનો સમૂહ છે.

મંદિરના પહેલા માળનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે પૂજા અને દર્શન માટે થાય છે. બીજા માળે શ્રી સિદ્ધિવિનાયકજીનો મહા નૈવેદ્ય (અર્પણ) બનાવવા માટેનું રસોડું છે. રસોડામાં તૈયાર કરવામાં આવેલ પ્રસાદને લિફ્ટ દ્વારા ગર્ભગૃહમાં લઈ જવામાં આવે છે. વિડિયો કેમેરા દ્વારા ફ્લોરને સતત સુરક્ષા અને તકેદારી પૂરી પાડવામાં આવે છે. આ ફ્લોરમાં સુપરવાઇઝર અને આસિસ્ટન્ટ સુપરવાઇઝરની વહીવટી કચેરીઓ પણ છે. મંદિરનું મુખ્ય કાર્યાલય ત્રીજા માળે છે. તેમાં સમિતિના સભ્યોના રૂમ, કોન્ફરન્સ રૂમ અને કમ્પ્યુટર રૂમનો સમાવેશ થાય છે જે તમામ આધુનિક વહીવટી અને માહિતી ડેટા પ્રોસેસિંગનું સંચાલન કરે છે. ચોથા માળે મંદિરનું પુસ્તકાલય છે જેમાં ધર્મ, સાહિત્ય, દવા, એન્જિનિયરિંગ, અર્થશાસ્ત્ર વગેરે પર ૮૦૦૦ પુસ્તકોનો વિશાળ સંગ્રહ છે.

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરનું સ્થાપત્ય પ્રાચીન સ્થાપત્ય શૈલી છે. જેમાં મંદિરની મધ્યમાં એક સભામંડપ, ગર્ભગૃહ, થોડી ખુલ્લી જગ્યા, તેની જમણી બાજુ મંદિરનું વહીવટી કાર્યાલય અને સામે પાણીની ટાંકી હતી. પરંતુ મંદિરનું નવું સ્થાપત્ય આર્કિટેક્ટ આર. શ્રીમાન. એસકે આઠવલે એન્ડ એસોસિએટ્સના શરદ આઠલેએ રાજસ્થાન અને તમિલનાડુના મંદિરોનો વ્યાપક સર્વે કર્યો હતો. આ મંદિરને અનોખું બહુકોણીય, છ માળનું બનાવવામાં આવ્યું છે. મંદિરની ટોચ પર સોનાનો ઢોળ ચડાવેલો ગુંબજ છે, જે આકાશ સુધી પહોંચે છે. તે નાના સોનાના મુગટથી ઘેરાયેલું છે જે પંચધાતુ (પાંચ ધાતુઓ)થી બનેલું છે.

સિદ્ધિવિનાયક મંદિર સિદ્ધિવિનાયકના દેવતાને સમર્પિત છે. તે હિન્દુ દેવ ગણેશ અથવા ગણપતિના નામોમાંથી એક છે. સિદ્ધિવિનાયકનો શાબ્દિક અર્થ થાય છે અવરોધો પરનો સ્વામી. માનવ શરીર પર હાથીના માથામાંથી ગણેશજીની મૂર્તિ સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે. તેના ચાર હાથ હોવાનું જાણવા મળે છે. તેના ઉપરના જમણા હાથમાં એક નાની કુહાડી, ઉપરના ડાબા હાથમાં કમળ, નીચેના જમણા હાથે આશીર્વાદ છે. અને તેના નીચેના ડાબા હાથમાં મોદક (લાડુ) ધરાવે છે.

શ્રી સિદ્ધિવિનાયક ભગવાનની સૌથી મોટી વિશેષતા એ છે કે સુંઢને જમણી તરફ વાળવું. આ મૂર્તિના ચાર હાથ (ચતુર્ભુજ) છે, જેમાં ઉપરના જમણા ભાગમાં કમળ છે, ઉપર ડાબી બાજુએ એક નાની કુહાડી છે, નીચે જમણી બાજુએ પવિત્ર મોતી છે અને મોદકથી ભરેલો વાટકો છે (એક સ્વાદિષ્ટ વાનગી જે શ્રી સિદ્ધિવિનાયકને બારમાસી પ્રિય છે) . બંને બાજુ દેવતાને નમન કરવું એ રિદ્ધિ અને સિદ્ધિ છે, જે પવિત્રતા, પરિપૂર્ણતા, સમૃદ્ધિ અને સંપત્તિનું પ્રતીક છે. દેવતાના કપાળ પર એક આંખ કોતરેલી છે, જે ભગવાન શિવની ત્રીજી આંખ જેવી છે.

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરને લગતો વિવાદ
——————————–

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરને દર વર્ષે કરોડો રૂપિયાથી વધુનું દાન મળે છે. આટલું દાન મળવાને કારણે તે મુંબઈનું સૌથી ધનિક મંદિર છે. આ મંદિર સિદ્ધિવિનાયક ગણપતિ મંદિર ટ્રસ્ટ દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે. જેની રચના વર્ષ ૨૦૦૪માં થઈ હતી. ટ્રસ્ટ પર દાનના ગેરવહીવટનો આરોપ હતો. જેના કારણે બોમ્બે હાઈકોર્ટે ટ્રસ્ટના દાનની તપાસ કરવા અને આરોપોની તપાસ માટે નિવૃત્ત ન્યાયાધીશ વીપી ટિપનીસની અધ્યક્ષતામાં એક સમિતિની રચના કરી હતી. સમિતિના અહેવાલનું સૌથી ચોંકાવનારું પાસું એ છે કે અમુક સંસ્થાઓ માટે કોઈ પદ્ધતિ કે સિદ્ધાંતનું પાલન થતું નથી. આ મંદિરમાં પસંદગી માટેનો એકમાત્ર માપદંડ ટ્રસ્ટીઓ અથવા મંત્રી અથવા રાજકીય પક્ષના ઉચ્ચ હોદ્દાની વ્યક્તિની ભલામણ છે. જે સામાન્ય રીતે મહારાષ્ટ્ર સરકારની હોય છે. ૨૦૦૬માં, બોમ્બે હાઈકોર્ટે રાજ્ય સરકારને સિદ્ધિવિનાયક ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ અને અરજદાર કેવલ સેમલાનીને મંદિરના ટ્રસ્ટ ફંડનો ઉપયોગ કરવા માટે સૂચનાત્મક નિર્દેશો તૈયાર કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો.

થોડુંક વધારે
——————————–

સિદ્ધિવિનાયકનું આ પ્રખ્યાત મંદિર પ્રભાદેવી વિસ્તારમાં આવેલું છે. આ મંદિર સમગ્ર મહારાષ્ટ્રમાં ખાસ કરીને મુંબઈમાં ખૂબ જ ઓળખાય છે. આ મંદિર લગભગ ૨૨૧ વર્ષ જૂનું છે.
મંદિરનું મૂળ નિર્માણ ૧૯ નવેમ્બર ૧૮૦૧ના રોજ “લક્ષ્મણ બિટ્ટુ” અને દેઉબાઈ પાટીલ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. નિઃસંતાન દેવભાઈ પાટીલે તેનું નિર્માણ કરાવ્યું જેથી અન્ય પુત્રહીન સ્ત્રીઓ પુત્ર રત્ન મેળવી શકે. અને તેથી જ આ મંદિરને અહીં મરાઠીમાં “નવસાલા પવનારા ગણપતિ” કહેવામાં આવે છે.

પરંતુ હાલમાં તેને સુંદર કલાત્મક સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે. અને આ મંદિરમાં ભક્તો માટે અનેક સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવી છે. મુંબઈ અને તેની આસપાસના રહેવાસીઓ તેનો લાભ લે છે. મંગળવારે ભીડ રહે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ મંદિરમાં કરવામાં આવેલી દરેક મનોકામના ચોક્કસપણે પૂર્ણ થાય છે. અહીં આંગણામાં એક મોટો “ચાંદીનો ઉંદર” આવેલો છે. ભક્તો કાનમાં પોતાની ઈચ્છા કહે છે.

સિદ્ધિવિનાયક મંદિરની ધાર્મિક પૃષ્ઠભૂમિ વિશે તે પ્રચલિત છે – કે ભગવાન વિષ્ણુએ “મધુ અને કૈતાભ” રાક્ષસોને માર્યા પછી એક પહાડી વિસ્તારમાં સિદ્ધિવિનાયકની મૂર્તિની સ્થાપના કરી હતી. તેનું એક મોટું સ્વરૂપ પણ છે.

જેમાં ઉપરના જમણા હાથમાં કમળ અને ડાબા હાથમાં અંકુશ અને નીચેના જમણા હાથમાં મોતીની માળા અને ડાબા હાથમાં મોદક ભરેલો કટોરો ધારણ કરીને ચતુર્ભુજ સ્વરૂપે મૂર્તિ બનાવવામાં આવી છે.

મુખ્ય ગણેશજીની મૂર્તિના ખભાની આસપાસ રિદ્ધિ અને સિદ્ધિની મૂર્તિઓ શણગારેલી છે. જે ધન, ઐશ્વર્ય, સફળતા અને તમામ ઈચ્છાઓની પૂર્તિનું પ્રતીક છે. ગણેશજીના માથા પર તેમના પિતા શિવની જેમ ત્રીજી આંખ છે અને તેમના ગળામાં દોરાની જેમ સાપનો હાર લપેટાયેલો છે.

અહીં ઉંદરોની સંખ્યા પણ વધુ છે કારણ કે ઘણા ભક્તો અહીં “ઉંદર” ચઢાવે છે. તેમાં સંપૂર્ણ રીતે ચાંદીનો બનેલો મોટો ઉંદર છે.અગાઉ આ મંદિર નાનું હતું.અને આ મંદિરના ગર્ભ ગ્રહ શિખરને ૧૫૦૦ કિલો વજનના ભારે કલશથી શણગારવામાં આવ્યું હતું, જે સોનાથી મઢેલું હતું.

જ્યારે મંદિરનું વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું ત્યારે આ કલશને પવિત્ર માનવામાં આવતું હતું અને ભક્તો માટે આંગણામાં રાખવામાં આવ્યું હતું. ભક્તો ગણેશ દર્શન સાથે માથું નમાવે છે.

આ મંદિરને ૫ માળના રૂપમાં વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું છે. જેમાં ગર્ભ ગ્રહની ઉપર એક મોટું શિખર બનાવવામાં આવ્યું છે અને તેની નજીક ઘણા નાના શિખરો બનાવવામાં આવ્યા છે.

વિસ્તરણ સમયે, મંદિરના મૂળ ગર્ભને સ્પર્શ પણ કરવામાં આવ્યો ન હતો અને તેની પવિત્રતાનું ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું હતું. ગર્ભાશયમાં ત્રણ દરવાજા છે, જ્યાંથી ભક્તો દર્શન માટે આવતા-જતા રહે છે. મૂર્તિની સામે એક મોટો “સભા હોલ” છે જેમાં ભક્તો બેસીને પૂજા કરે છે.

પ્રસાદના નાળિયેર તોડવા માટે પણ ખાસ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. મુખ્યમંત્રીની આસપાસ એવી દુકાનો છે જ્યાં ગણેશજી સંબંધિત મૂર્તિઓ વગેરે વેચાય છે. ભક્તો બહારથી અંદર આવવા માટે કતાર લગાવીને મંદિરમાં પ્રવેશ કરે છે, જેના કારણે ભીડ હોય ત્યારે પણ ભક્તો દર્શન કરી શકે છે. આંગણામાં પ્રસાદ, નાળિયેર વગેરેની દુકાનો છે.

જયારે પણ મુંબઈ જાઓ ત્યારે આ શ્રી સિદ્ધિવિનાયક મંદિરમાં દર્શન કરવાં અચૂક જજો. ભગવાન શ્રી ગણેશજી તમારી મનોકામના પૂર્ણ કરશે અને સાચા અર્થમાં તેઓ તમારાં વિઘ્નહર્તા બનશે !

!! શ્રી ગણેશાય નામ: !!

!! ગણપતિ બાપ્પા મોરયા !!

– જનમેજય અધ્વર્યુ