સારાગઢી યુદ્ધ
વાત છે. તિરાહ અભિયાન પહેલા બ્રિટિશ ભારતીય સેનાના જાટ શીખો અને અફઘાન ઓરકજાતિઓ વચ્ચે ૧૨ સપ્ટેમ્બર ૧૮૯૭ના રોજ યુદ્ધ લડવામાં આવ્યું હતું. તે ઉત્તર-પશ્ચિમ સરહદી પ્રાંત (હાલના ખૈબર-પખ્તુનખ્વા, પાકિસ્તાનમાં) માં સારાગઢી સમાના રેન્જ પર કોહાટ જિલ્લાના સરહદી વિસ્તારનું એક નાનું ગામ છે અને હાલના પાકિસ્તાનમાં છે. આ કિલ્લો ૨૧ એપ્રિલ ૧૮૯૪ના રોજ બ્રિટિશ આર્મીની ૩૬મી શીખ રેજિમેન્ટના કર્નલ જે કુકના કમાન્ડ હેઠળ બનાવવામાં આવ્યો હતો. ઓગસ્ટ ૧૮૯૭માં લેફ્ટનન્ટ કર્નલ જ્હોન હેટનના કમાન્ડ હેઠળ ૩૬મી શીખ રેજિમેન્ટની પાંચ કંપનીઓને બ્રિટિશ-ઈન્ડિયા (હાલનું ખૈબર પખ્તુનખ્વા) ના ઉત્તર-પશ્ચિમ સરહદ પર મોકલવામાં આવી હતી અને સમાના હિલ્સ, કુરાગ, સંગર, સહટોપ,ધર અને સારાગઢી ખાતે તૈનાત કરવામાં આવી હતી.
અંગ્રેજો આ અસ્થિર અને અશાંત પ્રદેશ પર ફરીથી નિયંત્રણ મેળવવામાં આંશિક રીતે સફળ રહ્યા હતા, પરંતુ મૂળ પશ્તુનોએ સમયાંતરે બ્રિટિશ સૈનિકો પર હુમલા કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. તેથી બ્રિટિશ રાજે કિલ્લાઓની શ્રેણીનું સમારકામ કરીને તેની સ્થિતિ મજબૂત બનાવવાની માંગ કરી, આ મૂળ રીતે શીખ સામ્રાજ્યના શાસક મહારાજા રણજિત સિંહ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યા હતા. આમાંના બે કિલ્લાઓ ફોર્ટ લોકહાર્ટ (હિંદુ કુશ પર્વતોની સમાના રેન્જ પર) અને કિલ્લો ગુલિસ્તાન (સુલેમાન રેન્જ) હતા જે એકબીજાથી થોડાક માઈલના અંતરે સ્થિત હતા. આ કિલ્લાઓ એકબીજાથી દેખાતા ન હોવાથી, સારાગઢી આ કિલ્લાઓની મધ્યમાં બનાવવામાં આવી હતી અને તેનો ઉપયોગ હેલીયોગ્રાફિક કમ્યુનિકેશન પોસ્ટ તરીકે કરવામાં આવ્યો હતો. સારાગઢી પોસ્ટ એક ખડકાળ ટેકરીની ટોચ પર બાંધવામાં આવી હતી, જેમાં એક નાનું બ્લોક હાઉસ, કિલ્લાની દિવાલો અને સિગ્નલિંગ ટાવરનો સમાવેશ થાય છે.
૨૮૯૭માં અફઘાનો અને આદિવાસીઓ દ્વારા બ્રિટિશરો સામે બળવો શરૂ થયો અને ૩૭ ઓગસ્ટ અને ૧૧ સપ્ટેમ્બરની વચ્ચે કિલ્લાઓ પર કબજો કરવાના પશ્તૂનોના ઘણા જોરદાર પ્રયાસોને બ્રિટિશ આર્મીની 36મી શીખ રેજિમેન્ટે નિષ્ફળ બનાવ્યા. ૧૮૯૭ માં, ભારતમાં અંગ્રેજો સામે બળવો અને આકસ્મિક પ્રવૃત્તિઓ વધી અને ૩ અને ૯ સપ્ટેમ્બરના રોજ, અફરિદી આદિવાસીઓએ અફઘાનો સાથે મળીને ફોર્ટ ગુલિસ્તાન ખાતે બ્રિટિશ સેના પર હુમલો કર્યો. બંને હુમલાને નિષ્ફળ બનાવ્યા હતા. પશ્તુન અને અફઘાનનું નેતૃત્વ ગુલ બાદશાહ કરી રહ્યા હતા
સારાગઢીના યુદ્ધની વિગતો એકદમ સચોટ માનવામાં આવે છે, કારણ કે બ્રિટિશ સૈનિક ગુરમુખ સિંઘ દ્વારા લડાઈ દરમિયાન ફોર્ટ લોકહાર્ટ માટે હેલિયોગ્રાફ સંકેત કિલ્લામાં થઈ રહેલી ઘટનાઓ દર્શાવે છે.
સવારે ૯ વાગ્યાની આસપાસ, લગભગ ૧૦,૦૦૦ અફઘાન બળવાખોરોએ સારાગઢી પોસ્ટના આગમનનો સંકેત આપ્યો.
ગુરમુખ સિંહના જણાવ્યા અનુસાર, કર્નલ હ્યુટનને લોહાર્ટ ફોર્ટ ખાતે માહિતી મળી હતી કે તેના પર હુમલો કરવામાં આવ્યો છે. કર્નલ હ્યુટનના જણાવ્યા અનુસાર, સારાગઢીને તાત્કાલિક સહાય મોકલી શક્યા નહીં. અધિકારીએ સૈનિકોને પીછેહઠ કરવા કહ્યું.ભારતીય સૈનિકોએ અંગ્રેજોના આદેશનું પાલન ન કર્યું.
સૈનિકોએ તેમના અંતિમ શ્વાસ સુધી લડવાનું નક્કી કર્યું.ભારતીય સૈનિક ભગવાન સિંહ સૌથી પહેલા ઘાયલ થયા અને લાલ સિંહ ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા.સૈનિક લાલ સિંહ અને જીવા સિંહ કથિત રીતે ભગવાન સિંહના મૃતદેહને પોસ્ટની અંદર લાવ્યા.
બળવાખોરોએ ઘેરાબંધી દિવાલનો એક ભાગ તોડી નાખ્યો
બ્રિટિશ કર્નલ હ્યુટનએ સંકેત આપ્યો કે તેમના અંદાજ મુજબ, ૧૦૦૦૦ થી ૧૪૦૦૦ની વચ્ચે પશ્તોઓએ સારાગઢી પર હુમલો કર્યો.
બળવાખોર અફઘાન સૈન્યના કમાન્ડરે બ્રિટિશ સૈનિકોને શરણાગતિ માટે લલચાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. મુખ્ય દરવાજો ખોલવાના બે પ્રયાસો કથિત રીતે કરવામાં આવ્યા હતા પરંતુ અસફળ રહ્યા હતા. દિવાલ તોડી નાખવામાં આવી હતી. આ પછી ભીષણ સેના સામ-સામે આવી હતી. અસાધારણ બહાદુરી બતાવી, ભારતીય સેનાના ઈશર સિંહે તેના સૈનિકોને પીછેહઠ કરવાનો આદેશ આપ્યો જેથી લડાઈ ચાલુ રાખી શકાય. જો કે બાકીના બધા સૈનિકો અંદરની તરફ ગયા, પરંતુ એક પશ્તોન સાથે એક સૈનિક માર્યો ગયો.યુદ્ધના સમાચાર જણાવવા કર્નલ હ્યુટનની સાથે ગુરમુખ સિંઘ છેલ્લો શીખ સંરક્ષક હતો. એવું માનવામાં આવે છે કે તેણે એકલાએ ૨૦અફઘાન બળવાખોરોને મારી નાખ્યા; પખ્તુનોએ તેને મારવા માટે તેના પર ફાયરબોલથી હુમલો કર્યો. તેઓ તેમના મૃત્યુ સુધી “જો બોલે સો નિહાલ, સત શ્રી અકાલ” કહેતા રહ્યા.
સારાગઢીના વિનાશ પછી, અફઘાન બળવાખોરોએ અંગ્રેજોના ગુલીસ્તાન કિલ્લા પર નજર રાખી, પરંતુ તેઓએ તેમાં ઘણો વિલંબ કર્યો અને ૧૩-૧૪ સપ્ટેમ્બરની રાત્રે અંગ્રેજો ત્યાં પહોંચી ગયા અને કિલ્લા પર ફરીથી કબજો કર્યો. આ પછી પશ્તો તેમણે સ્વીકાર્યું કે ૨૧ શીખો સાથેના યુદ્ધમાં તેમના ઘણા સૈનિકો માર્યા ગયા હતા અને ઘણા સૈનિકો ઘાયલ થયા હતા પરંતુ જ્યારે રેસ્ક્યુ ટીમ ત્યાં પહોંચી તો ૬૦૦ મૃતદેહો વિનાશક જગ્યાએ મળી આવ્યા હતા.
સારાગઢી દિવસ
સારાગઢી દિવસ એ શીખ લશ્કરી સ્મૃતિ દિવસ છે જે દર વર્ષે ૧૨ સપ્ટેમ્બરે સારાગઢીના યુદ્ધની યાદમાં ઉજવવામાં આવે છે. બ્રિટિશ શીખ લશ્કરી કર્મચારીઓ અને નાગરિકો દર વર્ષે ૧૨ સપ્ટેમ્બરના રોજ વિશ્વભરમાં યુદ્ધની યાદમાં ઉજવે છે. બ્રિટિશ શીખ રેજિમેન્ટના તમામ સૈનિકો દર વર્ષે સારાગઢી દિવસને રેજિમેન્ટલ બેટલ ઓનર ડે તરીકે ઉજવે છે. સારાગઢી દિવસ બ્રિટન અને વિશ્વમાં આજે પણ ભારતીયો ખાસ કરીને શીખો દ્વારા ખૂબ જ ગર્વ સાથે ઉજવવામાં આવે છે.
આજે ૧૨મી સપ્ટેમ્બર છે
એટલે આ લખ્યું છે
!! સત શ્રી અકાલ !!
– જનમેજય અધ્વર્યુ
Leave a Reply