અચાબલ ગાર્ડન – અનંતનાગ, કાશ્મીર

કાશ્મીરમાં ઘણાં બાગ – બગીચા છે, જેમાં મોગલ ગાર્ડન ઘણાં જ પ્રખ્યાત છે. મોગ્લોથી ગરમી સહન નહોતી થતી, એટલે તેઓ ઉનાળો ગાળવા આવા બાગબગીચા બનાવ્યા કરતાં હતાં અને ગરમીથી રાહત મેળવવા અહી ઉનાળો ગાળવા આવતાં હતાં. આમેય કાશ્મીર એમના માદરે વતનથી નજીક હોવાથી તેઓ વતનમાં પણ જતાં અને અહીં પણ થોડો સમય રહેતાં હતાં. તેઓ હિમાલયની ખીણમાં જ સમય ગાળતાં હતાં હિમાલયના ઉન્નત શિખરો એ તેમના બસની બાબત નહોતી, મોગલોએ દિલ્હી ઉત્તર પ્રદેશ અને ગુજરાતના અમદાવાદઃમાં આવાં બગીચાઓ બનાવ્યા હતાં.

કાશ્મીરના શ્રીનગરમાં જ ચાર વિખ્યાત બાગ છે, હાલના પાકિસ્તાનમાં પણ આવાં ઘણાં બાગ – બગીચા છે. શ્રીનગરમાં શાલીમાર ગાર્ડન, ચશ્મે શાહી બાગ, નિશાંત બાગ અને પરિમલ બાગ છે. પણ કાશ્મીરમાં એક નાનકડો અચાબલ બાગ છે, જે અનાંતનાગની વણસતી પરિસ્થિતિને લીધે આ બાગ યાત્રિકો જોવાં નથી. પ્રમાણમાં ઘણો નાનો છે એટલે પણ એ જોવા કોઈ જતું નથી. વળી એ થોડો અજાણ્યો પણ છે, અચાબલ ગાર્ડન્સ , “રાજકુમારોની જગ્યાઓ”, એ એક નાનો મુઘલ બગીચો છે જે કાશ્મીર ખીણના દક્ષિણપૂર્વ છેડે અચબાલ શહેરમાં , અનંતનાગ જિલ્લા , ભારતના છે . આ નગર હિમાલય પર્વતમાળાની નજીક આવેલું છે .

આ બગીચો ઈસવીસન ૧૬૨૦ની આસપાસ મુઘલ સામ્રાજ્યના બાદશાહ જહાંગીરની પત્ની નૂરજહાં દ્વારા બાંધવામાં આવ્યો હતો . ૧૬૩૪-૧૬૪૦ની આસપાસ શાહજહાંની પુત્રી જહાનારા દ્વારા તેનું પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું, આ બગીચાને સડો થતાં, ગુલાબ સિંહ દ્વારા નાના પાયે પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું અને તે હવે જાહેર બગીચો છે. બગીચાની મુખ્ય વિશેષતા એ એક ધોધ છે જે પાણીના પૂલમાં પ્રવેશે છે.

અન્ય કાશ્મીરી બગીચાઓની જેમ, અચબાલ એક ટેકરી પર સ્થિત છે, તેના પાણીના સ્ત્રોત ટોચ પર છે. પાણીનો સ્ત્રોત ચોરસ બગીચાના પરંપરાગત કેન્દ્રમાંથી બગીચાના સર્વોચ્ચ સ્થાને સ્થળાંતર થતો હોવાથી સ્થળની ટોપોગ્રાફીને અનુરૂપ ચાહર બાગની લાક્ષણિક ડિઝાઇનમાં ફેરફાર કરવો પડ્યો હતો. આ રીતે, એક અક્ષીય પ્રવાહ પર ભાર મૂકવામાં આવે છે અને અન્ય પ્રવાહોને ડિઝાઇનમાંથી ઘટાડી દેવામાં આવ્યા હતા અથવા તો દૂર કરવામાં આવ્યા હતા.

જો કે અચબાલ એક સમયે તે આજના કરતાં મોટો હતો, તેના મૂળ પરિમાણો અજ્ઞાત છે. આજે તે લંબચોરસ આકાર ધરાવે છે, 247 મીટર લાંબો અને 155 મીટર પહોળો. તે ઉત્તર-દક્ષિણ અક્ષ સાથે સંરેખિત છે, દક્ષિણ ધાર તેના ઉચ્ચતમ બિંદુ (પાણીના સ્ત્રોતનું સ્થળ) સાથે છે. બગીચાને ત્રણ ટેરેસમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં ઉત્તર-દક્ષિણ ધરી સાથે કેન્દ્રીય પાણીનો પ્રવાહ છે જેમાં ત્રણ ફુવારાઓ બેસિન છે. અક્ષીય પાણીના પ્રવાહની બંને બાજુએ બે વોકવે છે. પૂર્વ અને પશ્ચિમ તરફની નાની બાજુની પાણીની ચેનલો મુખ્ય અક્ષીય પ્રવાહની સમાંતર છે, અને ત્રીજા ટેરેસ પર પૂર્વ-પશ્ચિમમાં વહેતા પ્રવાહમાંથી પાણી મેળવે છે. નાની બાજુની પાણીની ચેનલોમાં ફુવારા બેસિન નથી, પરંતુ દરેક ચેનલ બગીચાના ત્રણ ટેરેસ વચ્ચે બે ચાદર ધરાવે છે. એક ચાદર એક ખાસ વોટર રેમ્પ છે જે બગીચાના ટેરેસ વચ્ચે પાણીનું પરિવહન કરે છે; ચાદરની સપાટીને સામાન્ય રીતે કોતરેલી પેટર્નથી ગણવામાં આવે છે જે તેના ઉપર વહેતા પાણીના દેખાવને પ્રભાવિત કરે છે.

બગીચાને તેના ઉત્તરીય છેડે, શેરીના સ્તરેથી ઍક્સેસ કરવામાં આવે છે: એક પ્રથમ ટેરેસ પરના બે નાના પેવેલિયનમાંથી પ્રવેશ કરે છે. દરવાજો પસાર કરીને, મુલાકાતીને પ્રથમ પૂલ મળે છે, જે ચોરસ આકાર ધરાવે છે અને તેમાં નવ ફુવારાઓ છે. આ પૂલ બીજા ટેરેસમાંથી પાણી મેળવે છે, જે અક્ષીય પાણીના પ્રવાહની બંને બાજુએ સીડીના બે સેટ દ્વારા ઍક્સેસ કરવામાં આવે છે. બીજી ટેરેસ પર, અક્ષીય પાણીનો પ્રવાહ બીજા પૂલ તરફ દોરી જાય છે, જે આકારમાં ચોરસ છે જેમાં પાંચ-બાય-પાંચ ફુવારાઓ છે. બીજા ટેરેસથી પૂર્વ અને પશ્ચિમ બંને તરફ જોતા, અન્ય બગીચાની વિશેષતા, જે a તરીકે ઓળખાય છેચબૂતરા (ભારતીય બગીચાઓ માટે એક બેઠકનું પ્લેટફોર્મ) દૃશ્યમાન છે. બીજા પૂલમાં પ્રવેશતું પાણી બે માળની બારાદરી અથવા મોટા પેવેલિયનની નીચેથી પસાર થાય છે. આ બારાદરી તેની દક્ષિણ ઉંચાઈ પર ત્રણ કમાનો ધરાવે છે અને એક તેની ઉત્તરીય ઊંચાઈ પર છે.

આગળ ત્રીજો પૂલ આવેલો છે, જે આકારમાં લંબચોરસ છે. આ લંબચોરસની મધ્યમાં, એક માળની બારાદરી અને તેના ચાલવાના રસ્તાઓ પૂલને બે ચોરસમાં વિભાજિત કરે છે, જેમાંના દરેકમાં પાંચ-પાંચ ફુવારાઓનો સમાવેશ થાય છે. ત્રીજી ટેરેસ પણ બગીચાનો સૌથી ખાનગી ભાગ છે; ઝેનાનું નામ આપ્યું(હરમ, અથવા સ્ત્રીઓનો) બગીચો, તેમાં એક લંબચોરસ પાણીની ટાંકી છે જે બે નાના ચોરસ પેવેલિયનથી ઘેરાયેલી છે. આ પાણીની ટાંકીનો ઉપયોગ મહિલાઓના ન્હાવાના કુંડ તરીકે થતો હતો. આ બિંદુએ, કેન્દ્રીય જળ ઝરણામાંથી પાણી પણ બાજુની ચેનલોને ફીડ કરે છે, જે અક્ષીય પાણીના પ્રવાહની સમાંતર ચાલે છે.

પશ્ચિમ બાજુની ચેનલમાં, ચાદર ત્રીજા ટેરેસમાંથી પાણી વહન કરે છે. બીજી ટેરેસ પરની લાંબી વોટર ચેનલ ટૂંકા ચાદરમાં સમાપ્ત થાય છે જે પાણીને ત્રીજા ટેરેસ સુધી પહોંચાડે છે. એ જ રીતે, ચાદર ત્રીજા ટેરેસમાંથી બીજી ટેરેસ પરની લાંબી ચેનલ સુધી પાણી વહન કરે છે. બીજી ચાદર, જે બીજા અને ત્રીજા ટેરેસ વચ્ચે પાણી વહન કરે છે, તે પહેલા કરતા ટૂંકા હોય છે. બગીચામાં મૂળ રીતે હમ્મામ (ગરમ પાણીથી સંપૂર્ણ) હતું જે પશ્ચિમી દિવાલથી ઍક્સેસ કરવામાં આવતું હતું.

ક્ષીણ થઈ ગયા પછી, ગુલાબ સિંહ (૧૭૯૦ના દાયકાના અંતથી ૧૮૫૭ સુધી જમ્મુ અને કાશ્મીરના મહારાજા) દ્વારા બગીચાને નાના પાયે સજીવન કરવામાં આવ્યું હતું. આજે, અચબાલ એક જાહેર બગીચો છે જે તેના મૂળ અવતાર કરતાં અંશે નાનો છે.

આ સ્થળ તેના ઝરણા માટે પણ જાણીતું છે, જે બ્રિંગી નદીના એક ભાગનું પુનઃપ્રાપ્તિ હોવાનું કહેવાય છે, જેનું પાણી બ્રાંગ પરગણાના ગામ વાની દિવલગામમાં એક ટેકરીની નીચે એક વિશાળ તિરાડ દ્વારા અચાનક અદૃશ્ય થઈ જાય છે. એવું કહેવાય છે કે આને ચકાસવા માટે, વાની દિવલગામમાં જ્યાં તેનું પાણી અદૃશ્ય થઈ જાય છે ત્યાં બ્રિંગી નદીમાં ભૂસકોનો જથ્થો ફેંકવામાં આવ્યો હતો અને તે ભૂસકો અચાબલ ઝરણામાંથી બહાર આવ્યો હતો. ઝરણાનું પાણી નીચા સ્પુરના પગની નજીક ઘણી જગ્યાએથી નીકળે છે જે ગીચતાથી દેવદાર વૃક્ષોથી ઢંકાયેલું હોય છે અને એક જગ્યાએ તે માણસના શરીરમાં પ્રવેશી શકે તેટલી મોટી ત્રાંસી તિરાડમાંથી બહાર નીકળે છે અને લગભગ ૧૮ ઇંચ ઊંચો બનાવે છે. લગભગ એક ફૂટ વ્યાસ છે એનો !

જો કે આ અચાબલ ગાર્ડન એ એના રમણીય લોકેશનને કારણે પ્રવાસીઓને આકર્ષે છે.બાકી છે તો શાલીમાર ગાર્ડનની નાનકડી આવૃત્તિ. ખાસ કંઈ નવીન નથી અહીંયા જો શાલીમાર ગાર્ડન જોયો હોય તો આ નહીં જુઓ તો ચાલે .આના કરતાં અનાંતનાગથી ૨૮ કિલોમીટર અંદર જગવિખ્યાત માર્તંડ સૂર્યમંદિર જોવું અને ત્યાં વધારે સમય ગાળવો વધારે સારો છે.

– જનમેજય અધ્વર્યુ