નવગુંજર અવતાર

જો કે ભગવાન વિષ્ણુના ૧૦ મુખ્ય (દશાવતાર) અને કુલ ૨૪ અવતાર છે, પરંતુ તેમનો પણ એક એવો અવતાર છે જેના વિશે બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે અને તે છે નવગુંજર અવતાર. કારણ કે મહાભારત કે કોઈ પુરાણમાં આ અવતાર વિશે કોઈ વર્ણન નથી. શ્રીહરિના આ વિચિત્ર અવતારનું વર્ણન ઓરિસ્સાની લોકવાર્તાઓમાં જ જોવા મળે છે. ત્યાં નવગંજરને શ્રી કૃષ્ણનો અવતાર પણ માનવામાં આવે છે. આ ખાસ અવતાર વિશે પણ દરેકે જાણી લેવું જ જોઈએ !.

અહીં ઉલ્લેખ કર્યો છે કે નવગુંજર અવતારનું વર્ણન ફક્ત ઓરિસ્સાના મહાભારતમાં જ કરવામાં આવ્યું છે, જેની રચના શ્રી સરલા દાસ દ્વારા કરવામાં આવી છે, જેઓ ૧૫મી સદીમાં જન્મેલા ઓરિસ્સાના આદિ કવિ માનવામાં આવે છે. મહાભારત ઉપરાંત તેમણે ઉડિયા બિલાંકા રામાયણની પણ રચના કરી છે. તેમના દ્વારા લખાયેલ મહાભારતનું મૂળ સ્વરૂપ મહર્ષિ વ્યાસના મહાભારતનું છે, પરંતુ આમાં તેમણે પોતાની આગવી મૌલિકતા દર્શાવી છે અને તેમની બાજુમાંથી કેટલીક વસ્તુઓ ઉમેરી છે, જેનું મૂળ મહાભારતમાં વર્ણન નથી. નવગંજર અવતાર પણ તેમાંથી એક છે.

તેમના દ્વારા લખાયેલ મહાભારત અનુસાર, જ્યારે અર્જુન તેના વનવાસ દરમિયાન મણિભદ્રની પહાડીઓમાં તપસ્યા કરી રહ્યો હતો, ત્યારે તેણે આ અદ્ભુત પ્રાણીને જોયું. આ પ્રાણીનું આખું શરીર ૯ જુદા જુદા પ્રાણીઓનું મિશ્રણ હતું અને તે કદમાં ખૂબ મોટું હતું. જ્યારે અર્જુન તેમને જોયા ત્યારે તે ગભરાઈ ગયો અને તેણે પોતાની રક્ષા માટે ગાંડીવ ધારણ કર્યું. તેઓ એ વિચિત્ર પ્રાણી પર હુમલો કરવાના હતા કે તેમને લાગ્યું કે આવું કોઈ પ્રાણી આ પૃથ્વીનું હોઈ શકે નહીં. પછી જ્યારે તેણે ધ્યાનથી જોયું તો તેણે તે જીવના હાથમાં કમળનું ફૂલ જોયું. આ જોઈને તેઓ સમજી ગયા કે આ પ્રાણી ચોક્કસપણે શ્રી હરિનો અવતાર છે. સત્યનો પરિચય થતાં જ શ્રી કૃષ્ણ તેમને પ્રગટ થયા અને કહ્યું કે વિશ્વરૂપની જેમ આ પણ તેમનું જ એક સ્વરૂપ છે.

આ અવતારનું “નવગુંજર” નામ નવ જીવોના મિશ્રણથી પડ્યું છે. તે આ પ્રમાણે છે –

(૧) માથું – કુકડાનું
(૨) ગરદન – મયુર(મોર)ની
(૩) કુબડ – ઋષભની (કુબડ એટલે પીઠ પર બનેલી એક ગાંઠ)
(૪) કમર – સિંહની
(૫) પાછલો ડાબો પગ – વાઘનો
(૬) પાછલો જમણો પગ – અશ્વનો
(૭) આગલો ડાબો પગ – ગજ(હાથી)નો
(૮) આગલો જમણો પગ – મનુષ્યનો
(૯) પૂંછડી – સર્પની

શ્રી કૃષ્ણનો આ અવતાર ધારણ કરવાનું કારણ અર્જુનને સમજાવવાનું હતું કે આટલી બધી વિવિધતાઓથી ભરેલા જીવોને મિશ્ર કરીને સંપૂર્ણ મનુષ્યની રચના કરી શકાય છે. નવગુંજરને નવ જુદી જુદી દિશામાંથી જોતાં માણસને જુદા જુદા જીવો દેખાતા હતા, પણ વાસ્તવમાં એ જીવ એક જ હતો. આનો અર્થ એ થયો કે કોઈ પણ વ્યક્તિને જોવાનો દૃષ્ટિકોણ અલગ-અલગ મનુષ્યો માટે અલગ-અલગ હોઈ શકે છે, પરંતુ વાસ્તવમાં તે વ્યક્તિ જે છે તે જ છે અને તે એક જ છે. આ વાતને સરળ ભાષામાં સમજવા માટે આ અવતાર દ્વારા શ્રી કૃષ્ણે અર્જુનને

“એકમ સત્ વિપ્ર બહુધા વદન્તિ” નું સૂત્ર આપ્યું. એટલે કે – “સત્ય માત્ર એક જ છે, જેને જ્ઞાનીઓ જુદા જુદા નામોથી બોલાવે છે.”

અદ્વૈત સાહિત્યમાં ભગવાનના આ નવગુંજર અવતારનું મહત્વ ઘણું છે. આ અદ્ભુત અવતારની કલાકૃતિ પુરી જગન્નાથ મંદિરમાં સ્થાપિત છે. આ ઉપરાંત જગન્નાથ મંદિરના નીલચક્ર પર ૮ નવગંજરની આકૃતિ કોતરવામાં આવી છે, જેને જોવા લોકો દૂર-દૂરથી આવે છે. આ ઉપરાંત ઓરિસ્સામાં રમાતી પ્રાચીન રમત “ગંજપા”માં પણ નવગંજર અને અર્જુન એક પાત્રના રૂપમાં દેખાય છે. તે શ્રી કૃષ્ણના વિષ સ્વરૂપનું એક સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે.

જય શ્રીકૃષ્ણ

સનાતન ધર્મ જ શાશ્વત છે, નિત્ય છે, આદિ છે, અનંત છે.

!! જય શ્રી હરિ !!

– જનમેજય અધ્વર્યું