કામ પાછળ ધકેલ્યા કરવાની કુટેવ

Sandesh – Ardh Saptahik Purti – November 29, 2017

ટેક ઓફ

* * * * *

કામ શરૂ ન કરવા માટે આપણે સૌ અલગ-અલગ ટેક્નિક અજમાવતા હોઈએ છીએ. જેમ કે, ફ્રેશ થઈને, ચાનો મગ લઈને કામ કરવા કમ્પ્યૂટર સામે ગોઠવાયા પછી કામ શરૂ કરી દેવાને બદલે અમુક લોકો ઇ-મેઇલ ચેક કરવા માંડશે. કોઈ વળી ઇન્ટરનેટ પર સર્ફિંગ શરૂ કરી દેશે. કોઈને કામ કરવાના સમયે જ એકાએક ડ્રોઅર સાફ્ કરી નાખવાની તલબ લાગે. કોઈ પેન્સિલની અણીઓ કાઢવા લાગે. કોઈ ટેબલ પર આડાઅવળાં પડેલાં કાગળિયાંમાંથી ઉપયોગી અને બિનઉપયોગી કગળ અલગ કરવા બેસી જાય. ઠાગાઠૈયા કરવાની પણ એક પેટર્ન હોય છે.

શું તમે કામઢા માણસ છો? તમારાં બધાં કામ સમયસર કરી નાખો છો? શકય છે કે તમે સ્વભાવે આળસુ ન હો તો પણ અમુક કામ પાછળ ઠેલ્યા કરતા હો. તમને કામ શરૂ કરવાનો જ કંટાળો આવે. કામ તરત હાથમાં લઈને, ટાઇમ પર પૂરું કરીને ફ્રી થઈ જવાને બદલે સતત પોસ્ટપોન કરતાં રહેવાનું મન થાય. કયારેક ભલભલા સિન્સિયર માણસો પણ અમુક કામ પાછળ ધકેલ્યા કરતા હોય છે. આ બૂરી આદતને અંગ્રેજીમાં પ્રોક્રાસ્ટિનેશન કહે છે. આ કુટેવ આપણામાંના મોટા ભાગના લોકો વત્તેઓછે અંશે ધરાવતા હોય છે.

બ્રેન્ડા બેઇલી-હૃાુજીસ નામનાં એક અમેરિકન મહિલાએ લોકોના કામમાં વિલંબ કર્યા કરવાની વર્તણૂકનો સરસ અભ્યાસ કર્યો છે. તેઓ અમેરિકાની ઇન્ડિયાના યુનિવસિર્ટીમાં વિદ્યાર્થીઓને કમ્યુનિકેશન સંબંધિત વિષયો તેમજ કૌશલ્ય શીખવે છે. દુનિયાભરમાં ફ્રીને એમબીએ ક્રતા વિદ્યાર્થીઓને કેચિંગ આપે છે. તેઓ કહે છે કે સૌથી પહેલાં તો, તમને ખરેખર કામ પાછળ ઠેલ્યાં કરવાની બીમારી છે કે કેમ વિશે એકદમ સ્પષ્ટ થઈ જાઓ. શકય છે તમને આ બીમારી ન પણ હોય. ધારો કે આજે તમારે આખા દિવસમાં દસ કામ કરવાનાં છે. તમે અમુક કામ પહેલાં હાથમાં લેશો, અમુક કામ સાંજ માટે બાકી રાખશો. માની લો કે દિવસ પૂરો થાય ત્યાં તમારાં લિસ્ટમાંથી દસમાંથી સાત કામ થયાં હોય અને ત્રણ રહી ગયાં હોય. તો એનો અર્થ એવો ન થાય કે તમને કામ પાછળ ઠેલવાની કુટેવ છે એટલે ત્રણ કામ કરવાનાં રહી ગયાં. આનો અર્થ એ થાય કે તમે તમારાં કામોનો અગ્રતાક્રમ નક્કી કર્યો હતો. કામની પ્રાયોરિટી સમજવી અને એ પ્રમાણે આગળ વધવું એ તો ગુણ કહેવાય. ત્રણ કામ બાકી રહી ગયાં એનો મતલબ એટલો જ કે જે-તે કામ પૂરાં કરતાં કેટલો સમય લાગશે તેનો અંદાજ બાંધવામાં તમે થોડી ભૂલ કરી બેઠા, એટલું જ.

માનો કે મામલો પ્રાયોરિટી પ્રમાણે કામ કરવાનો નહીં, પણ તમને સાચ્ચે જ કામને પાછળ ઠેલ્યા કરવાની બૂરી આદત છે. તમે એક મોટો અને મહત્ત્વનો પ્રોજેકટ હાથમાં લીધો હોય, જે ચાર મહિનામાં પૂરો કરવાનો હોય, એમાંથી બે મહિના ઓલરેડી પસાર થઈ ગયા હોય છતાંય ‘અરે, હજુ તો બહુ વાર છે’ એવું વિચારીને તમે તે પાછળ ધકેલ-ધકેલ કર્યા જ કરતા હો તો એ સો ટક પ્રોક્રાસ્ટિનેશનનું જ લક્ષણ છે. આવી વર્તણૂક શી રીતે સુધારવી?

સૌથી પહેલાં તો એ જુઓ કે તમે સામાન્યપણે કયાં પ્રકારના કામ પાછળ ઠેલો છો? કેવાં કામ કરવામાં તમને મજા આવતી નથી? બ્રેન્ડા બેઇલી-હૃાુજીસ કહે છે કે તમે કાગળ-પેન લો અને કંટાળાજનક કે અઘરાં લાગતાં કામોનું લિસ્ટ બનાવો. શું આ લિસ્ટમાં કોઈ પેટર્ન જોવા મળે છે? શકય છે કે આ કામોમાં અમુક વસ્તુ કોમન હોય. રોહન મહેતા નામના એક કાલ્પનિક મહાશયનું ઉદાહરણ લઈએ. કોઈ કંપનીમાં સારી પોસ્ટ પર જોબ કરતા રોહનભાઈ સામાન્યપણે આ ત્રણ કામ પાછળ ઠેલતા હોય છેઃ એક, રિપોર્ટ લખીને મોકલવો. બે, ઇ-મેઇલ કે પત્રોના જવાબ આપવો. ત્રણ, થેન્કયુ નોટ્સ મોકલવી. આ ત્રણેય કામમાં લખવું કોમન છે એ તમે નોંધ્યું? આનો અર્થ એ કે ફ્લ્ડિ વર્ક, મિટિંગો અને એવાં બીજા કેટલાય કામ કરવામાં કયારેય ઢીલ કરતા રોહનભાઈ ફ્કત કશુંક લખવાનું કામ આવે ત્યારે જ ઠાગાઠૈયા શરૂ કરી દે છે.

જો તમને અણગમતાં કામનું લિસ્ટ બનાવવાનું ન ફવે તો મનગમતાં કામોનું લિસ્ટ બનાવો. પછી જુઓ કે લિસ્ટમાં કયાં કામોનો સમાવેશ ન થયો? આ એ કામો હોવાનાં જે તમે સામાન્યપણે પોસ્ટપોન કરતાં રહો છો.

આપણે ઠાગાઠૈયા કઈ રીતે કરીએ છીએ? આનીય એક ડિઝાઇન હોય છે. કામ પાછળ ઠેલવાનું શરૂ કરીએ ત્યારે આપણા મનમાં અમુક પ્રકારના વિચાર આવતા હોય છે. જેમ કે, ‘ઓહ, આ પ્રોજેકટ તો માટે છેક જાન્યુઆરીમાં સબમિટ કરવાનો છે. હજુ તો ઘણી વાર છે’ અથવા ‘ડેડલાઇનનું પ્રેશર હોય તો જ હું વધારે સારું કામ કરી શકું છું’ અથવા ‘આ કામ હાથમાં લેતાં પહેલાં મને ફ્લાણું-ફ્લાણું કામ કરી નાખવા દે’… અને બસ, પત્યું. તમારું કામ પાછળ ઠેલાઈ ગયું. આ આપણા અળવીતરા મનની અવળચંડાઈ છે, કામને પાછળ ધકેલવાની. આથી મનમાં આવા વિચારો જાગે તે સાથે જ સભાન બની જાઓ. તરત પોતાની જાતને કહો કે, દોસ્ત, આ વિચારો ડેન્જર સાઇન છે, સંભાળજે!

કામ શરૂ ન કરવા માટે આપણે સૌ અલગ-અલગ ટેક્નિક અજમાવતા હોઈએ છીએ. જેમ કે, ફ્રેશ થઈને, ચાનો મગ લઈને કામ કરવા કમ્પ્યૂટર સામે ગોઠવાયા પછી કામ શરૂ કરી દેવાને બદલે અમુક લોકો ઇ-મેઇલ ચેક કરવા માંડશે. કોઈ વળી ઇન્ટરનેટ પર સર્ફિંગ શરૂ કરી દેશે. અવળચંડું મન તે વખતે બહાનું તૈયાર રાખે કે ના ના, આ તો હું મારા કામને લગતી વેબસાઇટ્સ પર જ લટાર મારી રહૃાો છું. કોઈને કામ કરવાના સમયે જ એકાએક ડ્રોઅર સાફ્ કરી નાખવાની તલબ લાગે. કોઈ પેન્સિલની અણીઓ કાઢવા લાગે. કોઈ ટેબલ પર આડાઅવળાં પડેલાં કાગળિયાંમાંથી ઉપયોગી અને બિનઉપયોગી કગળ અલગ કરવા બેસી જાય. કોઈ ડેસ્કટોપ પરથી નકામા ફોલ્ડર્સ અને ફાઇલોને યોગ્ય જગ્યાએ સેવ કરવાનું કે ડિલીટ કરવાનું શરૂ કરી દે. અમુક્ લોકો આખા દિવસનાં કે આખા અઠવાડિયાના કે આખા મહિનાના કામોનું પ્લાનિંગ કરવા માંડે.

આ કામમાં પા-અડધી-પોણી કલાક કયાં જતી રહે એની ખબર પણ ન પડે. પછી એવું વિચારીને જાતને છેતરીએ કે આ તો પ્રોડકિટવ એકિટવિટી હતી, આને કંઈ સમય વેડફ્યો ન કહેવાય! સચ્ચાઈ એ છે કે આપણે જે કામ કરવા બેઠા હતા તે હજુ શરૂ થયું નથી ને પાછળ ધકેલાઈ ગયું છે. કામ શરૂ કરવાના સમયે તમે કઈ બિનજરૂરી એકિટવિટીઝ કરો છો? વિચારજો.

સો મણનો સવાલ એ છે કે આપણી આવી વર્તણૂકનું કારણ શું છે? શા માટે આપણે કામને પાછળ ઠેલીએ છીએ? આનાં એકાદ-બે નહીં, પૂરાં પાંચ કારણો છેઃ પહેલું, આત્મવિશ્વાસનો અભાવ. તમારે કામ તો કરવું છે, પણ એ કામ સારી રીતે કરતાં આવડશે કે કેમ એની ખાતરી નથી. બીજું, એકાગ્રતાનો અભાવ. તમારું ધ્યાન આસાનીથી બીજી વાતો તરફ્ તણાઈ જાય છે. ત્રીજું કારણ, તમે ગભરાઈ ગયા છો. કામ એવડું મોટું છે કે કયાંથી શરૂ કરવું તે જ સમજાતું નથી. ચોથું કારણ, ક્રિયેટિવ અથવા મેન્ટલ બ્લોક. તમે ધમાકેદાર કામ કરવા માગો છો, પણ મનમાં આઇડિયાઝ જ આવતા નથી. પાંચમું અને છેલ્લું કારણ, તમને તમારા કામથી સખ્ખત ત્રાસ થાય છે.

હવે પાંચેપાંચ કારણોની વારાફ્રતી ચર્ચા કરીએ અને તે દૂર કરવાના ઉપાયો જોઈએ.

આત્મવિશ્વાસનો અભાવઃ તમને એવું લાગતું હોય કે જે કામ હાથ પર લેવા માગો છો તે માટેનાં જરૂરી કૌશલ્ય, આવડત કે ટેલેન્ટ તમારામાં નથી. તમને થાય કે આ કામ કરવામાં હું કાચો પડીશ તો? કોન્ફ્ડિન્સની આવી ઓછપને કારણે તમે કામ પાછળ ઠેલ્યા કરતા હો, એવું બને. ધારો કે તમારે અંગ્રેજીમાં રિપોર્ટ તૈયાર કરવાનો છે, પણ તમારું અગ્રેજી કાચું છે. તમારી ભાષા, વાકયરચના આ બધામાં બહુ લોચા છે. તમને ડર હોય કે જો હું રિપોર્ટ તૈયાર કરીશ તો બધાને ખબર પડી કે તમારું લિખિત અંગ્રેજી કેટલું ખરાબ છે.

તો આવી પરિસ્થતિમાં શું કરવાનું? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર અને આગળની વાત હવે પછીના લેખમાં.

૦૦૦ ૦૦૦ ૦૦૦

– Shishir Ramavat

( Note – This Article is Originaly Written in Year 2017 )