વિરૂપાક્ષ મંદિર – પત્તદકલ, કર્ણાટક

આમ તો ભારતમાં ઘણાં વિરૂપાક્ષ મંદિરો આવેલાં છે. એ બધાં જ જોવાંલાયક તો છે જ. આ બધાં વિરૂપાક્ષ મંદિરો એ ભગવાન શિવજીને સમર્પિત છે. પણ એનીક્લાકોત્રની અને એના સ્થાપત્યને લીધે ઉડીને આંખે વળગે એવાં બે વિરૂપાક્ષ મંદિરો છે. એક છે હમ્પી અને બીજું છે આ પત્તદકલ. હમ્પી વિષે તો હું પહેલાં જ લખી ચુક્યો છું આ બાકી હતું તે અત્યારે !

પત્તદકલનું વિરૂપાક્ષ મંદિર એ મંદિરની શરૂઆતની ચાલુક્ય દ્રવિડ શૈલીની પરાકાષ્ઠા છે. વિરૂપાક્ષ મંદિર પત્તદકલનું સૌથી મોટું મંદિર છે. વિશાળ પ્રકાર ઉર્ફ કમ્પાઉન્ડમાં બનેલ, શિવજીના પરિવારને સમર્પિત ઘણા નાના મંદિરો છે.

પ્રકાર માટે બે દરવાજા ખુલે છે. જ્યારે મંદિરનો મોટો પ્રવેશદ્વાર મંદિરના પૂર્વ મુખ પર સ્થિત છે, જ્યારે નાનો દરવાજો મંદિરની પશ્ચિમ બાજુએ સ્થિત છે. પત્તદકલ ખાતેના તમામ સ્મારકોના જૂથમાંથી, આ જોવા માટે ટોચનું સ્થાન છે.

પ્રથમ વસ્તુઓ પ્રથમ! પત્તદકલનું વિરુપક્ષ મંદિર હમ્પીના વિરુપક્ષ મંદિર સાથે તુલનામાંન આવે કદાચ. હમ્પીનું વિરૂપાક્ષ મંદિર ઘણું મોટું છે અને વિશાળ વિસ્તારમાં ફેલાયેલું છે. બંને દ્રવિડ શૈલીના મંદિરો છે. અ બંને છે તો કર્ણાટકમાં જ !

આ મંદિરનું મૂળ નામ લોકેશ્વરા તરીકે રાખવામાં આવ્યું હતું કારણ કે પ્રમુખ દેવતાનું નામ લોકમહાદેવીના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું હતું.

પત્તદકલનું વિરૂપાક્ષ મંદિર દક્ષિણ ભારતના કર્ણાટક રાજ્યમાં એહોલ અને બદામીના ઐતિહાસિક સ્થળોની નજીક આવેલું છે. પત્તદકલ વિરુપક્ષ મંદિર આ પ્રદેશમાં જોવા માટેનું ટોચનું સ્થળ છે.

પત્તદકલના વિરૂપાક્ષ મંદિરનો ઈતિહાસ રસપ્રદ છે!આ મંદિરનું નિર્માણ રાણી લોકમહાદેવીએ પતિ, રાજા વિક્રમાદિત્ય II (૭૩૩- ૭૪૪ ઇસવીસન) દ્વારા દક્ષિણના પલ્લવ રાજ્યની ૩ હારની ઉજવણી અને સ્મરણાર્થે કરવામાં આવ્યું હતું. કાંચીપુરમની પલ્લવ રાજધાની પરના તેમના વિજયો વ્યાપકપણે જાણીતા છે.

જે હવે સહેલું લાગે છે તે નિઃશંકપણે એક કપરું કાર્ય હતું, ખાસ કરીને તે દિવસોમાં જ્યારે આધુનિક સાધનો અને પરિવહનની પદ્ધતિઓ ન હતી. સર્વસિદ્ધિયાચારી અને ગુંડ અનિવારિતાચારીને મુખ્ય સ્થપતિ તરીકે શ્રેય આપવામાં આવે છે. તેમના કામથી પ્રભાવિત થઈને તત્કાલીન રાજાએ તેમને રાજ્ય સન્માન આપ્યું હતું.

પત્તદકલ ભારતમાં સૌથી મોટું અને સૌથી વિસ્તૃત મંદિર માળખું પણ છે. તે શિવ ભગવાનને સમર્પિત છે. અને જ્યાં શિવજી છે ત્યાં નંદી પણ છે.

લેપાક્ષીમાં નંદી બુલની પ્રતિમા, તંજાવુરમાં બૃહદેશ્વર મંદિર અને બેંગ્લોરની નજીકની નંદી હિલ્સ ઉપરાંત, વિરુપક્ષ મંદિર પત્તદકલ ખાતેનો નંદી બુલ એ ભારતના મોટાં નંદીઓ છે. નંદી કોઈપણ દિવાલથી દૂર છતવાળા થાંભલાવાળા ચેમ્બરમાં બેસે છે. તે એક અસામાન્ય નંદીની મૂર્તિ છે. નંદીજીની પ્રતિમા વિશાળ, કાળી, ચમકદાર અને આધુનિક લાગે છે.

આ એક કાર્યાત્મક મંદિર છે જેનો અર્થ થાય છે કે તે આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિથી ગુંજી ઉઠે છે. એક પૂજારી નંદીજીના પગ પાસે બેસીને પૂજા કરે છે. હિન્દુ ભક્તો નંદીજીની આસપાસ પરિક્રમા કરે છે અને પ્રાર્થના અને પ્રસાદ આપે છે. નંદી મંડપમની ચારે બાજુ કોતરણીઓ છે.

વિરૂપાક્ષ મંદિરનું વિમાન
——————————–

મંદિરના વિમાનની ઉપર બેઠેલા કલશની પ્રશંસા જેટલી પણ કરીએ એટલી ઓછી છે. વિમાનના બાહ્ય ભાગમાં ઊંચું ભોંયરું છે, કુડ્યા સ્તંભ (પાતળા થાંભલાની રાહત) સાથેની દિવાલો, અનોખા અને કપોટા ઉર્ફે કોર્નિસ છે જેની ટોચ પર હારા ઉર્ફ પેરાપેટ છે.

પત્તદકલ વિરુપક્ષ મંદિરનું વિમાન૩ માળનું છે, જેને હારા અથવા પેરાપેટ દ્વારા વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે અને તે ચોરસ ગ્રીવા અથવા ગરદન, ચોરસ આકારના શિખરા અથવા ગુંબજ અને સ્તૂપી અથવા પોટ ફિનિયલ દ્વારા અનુગામી છે.

વિરુપાક્ષ મંદિરનું ગર્ભગૃહ
——————————–

અહીંનું મુખ્ય શિવ મંદિર પૂર્વ પશ્ચિમ ધરી પર સ્થિત છે. તેમાં એક વિશાળ મંડપ અને તેની તરફ જતા પગથિયાં છે. સુંદર શુકનાસા અથવા સુકાનાસાએ મારું ધ્યાન ખેંચ્યું. વેસ્ટિબ્યુલ પર બહાર નીકળતો આ ઘટક એ બાહ્ય સુશોભિત લક્ષણ છે જે કર્ણાટકના પ્રાચીન દ્રવિડિયન મંદિરોનું નિયમિત લક્ષણ બની ગયું છે.

મુખ્ય મંદિર તરફ દોરી જતી સીડીઓ પર ચઢવાની અને આજુબાજુની કોતરણી અને બીજાં મંદિરો કેવા લાગે છે તે જોવાં એ પણ જીવનનો એક અમુલ્ય લ્હાવો છે. વિશાળ દ્વારપાલો, ગદા ઈને મંદિરના મુખ્ય દ્વારની બહાર ભક્તોનું સ્વાગત કરે છે. મેં તેની સુંદરતાની પ્રશંસા કરી. આજુબાજુના અન્ય મંદિરો જોવા માટે પણ તે એક સારો અનુકૂળ બિંદુ છે કારણ કે તે ઊંચા પ્લેટફોર્મ પર સ્થિત છે. આનંદી મંડપમ મંદિરની બરાબર પહેલા સ્થિત છે.

કોઈ પણ મંદિરમાં પ્રવેશ ન કરે એ પહેલાં જ આ મંદિરર્જોઇને મંત્રમુગ્ધ થઇ જાય છે અને તે સમયના સ્થાપત્ય અને કળાથી કોઈપણ પ્રભાવિત અને આશ્ચર્યચકિત થાય જ ! મંદિરના અંધારા અને ઝાંખા પ્રકાશવાળા ગર્ભગૃહની અંદર પ્રવેશતાં જ સ્તંભો પરની હજારો કોતરણીઓ સૌનું ધ્યાન ખેંચે તેટલી સુંદર છે. આ પત્તદકલ મંદિર તે બધામાં સૌથી ભવ્ય છે.

વિરૂપાક્ષ મંદિરનું શિવલિંગ
——————————–

આ જીવંત મંદિર હોવાથી કોઈ પણ આંખો બંધ કરી અને શિવલિંગની પ્રાર્થના કરે છે કારણ છે અભિભૂતતા !. “વાહ, જૂના સમયમાં પણ આ કેટલું જાદુઈ રહ્યું હશે!”, એ વાક્ય દરેક જન ગર્વ અને આનંદથી બોલે છે. મુખ્ય પ્રાર્થના સભાખંડમાં એક વિશાળ શિવલિંગ હતું. તે પવિત્ર રૂદ્રાક્ષની માળા અને તાજા મેરીગોલ્ડ ફૂલોથી શણગારવામાં આવી હતી. શિવલિંગના પીડમ પર તાજા સફેદ અને ગુલાબી ફૂલો મૂકવામાં આવ્યા હતા.

એક તાજુ નારિયેળ ધાતુના કલશ અથવા વાસણની ઉપર બેઠું હતું. ૩ દીવાઓ અંધારા હોલને પ્રકાશિત કરે છે અને બીજો એક છત પરથી લટકતો હતો. હું અહીંની દિવાલો પરની કોતરણીનો અભ્યાસ કરવા મારી આંખો સાંકડી રાખું છું. હકારાત્મક હવામાં ભીંજાયા પછી, મેં એક ઘંટડી વગાડી અને દિવ્યાંગ પાસેથી જવાની પરવાનગી લીધી.

વિરૂપાક્ષ મંદિર પત્તદકલની અંદર કોતરણી
——————————–

વિરૂપાક્ષ મંદિરની બહારની તેમજ અંદરની બંને દિવાલો પર ભવ્ય શિલ્પો અને કોતરણી જોઈને આશ્ચર્યચકિત ન થઇ જાઓ તો જ નવાઈ ! અહીં રામાયણનું એક દ્રશ્ય અને ત્યાં મહાભારતનો એક પ્રસંગ !

અંધકસંહાર, અર્ધનારી, ચંદ્રશેખર, ગજસંહાર, ગજેન્દ્રમોક્ષ, હરિહર, લકુલીશા, લિંગોદ્ભવમૂર્તિ, નટેશા અને વામન ત્રિવિક્રમની છબીઓ મંડપના સ્તંભો અને બહારની દિવાલો પર સુંદર રીતે કોતરવામાં આવી છે.

હિંદુ મહાકાવ્યોની વાર્તાઓ
——————————–

પત્તદકલ વિરુપક્ષ મંદિરની અંદર 18 પ્રચંડ સ્તંભો છે, જેમાંથી દરેક રામાયણ અને મહાભારત અને પંચતંત્રની વાર્તાઓથી સુશોભિત છે. રામાયણના કેટલાક પ્રસિદ્ધ દ્રશ્યોમાં શ્રી રામ બાલીની હત્યા, રાવણ કૈલાશ પરબતને ઉપાડે છે, જટાયુ રાક્ષસ રાજા રાવણ સાથે લડે છે વગેરેનો સમાવેશ કરે છે.

ભક્તો વેસ્ટિબ્યુલ દ્વારા ઍક્સેસ કરાયેલ એમ્બ્યુલેટરીની આસપાસ ચાલે છે. ગણેશજી (દક્ષિણ) અને મહિષમર્દિની (ઉત્તર) ને સમર્પિત મંદિરો એમ્બ્યુલેટરીની બંને બાજુએ છે. મહિષમર્દિની મંદિર હજુ પણ સારી રીતે સચવાયેલું છે.

કૃષ્ણચરિતનું બીજું કોતરકામ વિષ્ણુજીના 8મા અવતાર શ્રી કૃષ્ણના જીવન અને લીલાનું નિરૂપણ કરે છે. પત્તદકલ ના વિરુપક્ષ મંદિરની અન્ય અગ્રણી વિશેષતાઓમાં કોર્ટના દ્રશ્યો, સૂર્ય ભગવાન અથવા સૂર્ય ભગવાનને દર્શાવતી રાહત, મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર પર અલંકૃત તોરણ, પ્રેમી યુગલના શિલ્પો, સ્વૈચ્છિક સ્ત્રીઓ, જીવન કરતાં વધુ મોટા શિલ્પો અને કેટલીક ફીલીગ્રેડ બારીઓનો સમાવેશ થાય છે.

વિષ્ણુજી નો અવતાર
——————————–

રસપ્રદ વાત એ છે કે કોઈપણ વિન્ડો ડિઝાઇનમાં સમાન નથી. વિષ્ણુજીના વિવિધ અવતારોની છબીઓ જેમ કે સુવરના માથાવાળા વરાહ અને સિંહના માથાવાળા નરસિંહ મંદિરની દિવાલોને શણગારે છે

વિરુપક્ષ મંદિરમાં ઉત્સવ
——————————–

વાર્ષિક પટ્ટડકલ નૃત્ય ઉત્સવ દરમિયાન તમારે પટ્ટડકલના વિરુપક્ષ મંદિરની મુલાકાત લેવી જ જોઈએ. તે 3 દિવસ લાંબો તહેવાર છે જ્યાં તમે મધ્યયુગીન હિંદુ સ્મારકોની પૃષ્ઠભૂમિમાં પ્રતિષ્ઠિત કલાકારો દ્વારા જીવંત પ્રદર્શન જોઈ શકો છો.

નિષ્કર્ષ
——————————–

ખાલી એક મંદિર ખાતર પણ દરેકે પત્તદકલ જવું જ રહ્યું. તો જઈ આવજો બધાં ! શિલ્પસ્થાપત્ય કેવું હોય તે તો કોઈને આ જોઇને જ ખબર પડે. ચોલા વંશની ઉત્તમ શિલ્પકળાનો જીવંત અને જાગૃત નમુનો ! એના વખાણ જેટલા પણ કરીએ તેટલાં ઓછા પડે ! સ્થાપત્યના રસિયાઓએ તો ખાસ જ જવું જોઈએ પત્તદકલ ! આ જોવાનો મોકો નસીબદારને જ મળે !

!! હર હર મહાદેવ !!

– જનમેજય અધ્વર્યુ