સત્યકામ જાબાલ

ગુરુ-શિષ્ય પરંપરાનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ છે આ વાર્તા

એક નાનકડો છોકરો એ પૌરાણિક મહાન ઋષિ ગૌતમને પોતાની વાકછતાં અને જ્ઞાનથી પ્રભાવિત કરે છેઅને ગૌતમ જેવાં ઋષિ પણ એનાથી પ્રભાવિત થઈને એને ગુરુ બનાવે છે. આ છોકરો પોતાની માંના નામથી ઓળખાય છે. એની પાછળ એના પિતાનું નામ નથી લાગતું પણ માનું નામ લાગે છે.આ જ તો આ વાર્તાની વિશેષતા છે. સંસ્કાર હંમેશા બાળપણથી જ સારાં પડતાંહોય છે. હું સત્યકામની વાત નથી કરતો ….મારી જ વાત કરું છું !

નાનપણમાં મેં માત્ર વેદો વિષે સાંભળ્યું હતું વાંચ્યા મોટાં થઈને પણ મારાં દાદી અને અને મારાં પિતાજી પાસે મેં આ વાર્તા સાંભળી હતી. મને આ વાર્તામાં બહુ રસ પડયો. એ પછી ભણવામાં પણ આવી પણ એ તરફ કોઈનું ધ્યાન ખેંચાયું જ નહીં. આવારતા ત્યારથી મારાં મનમાં ઘર કરી ગઈ હતી. એ મેં અનેકોવાર વાંછી છે. કારણકે પુરાણો અને ઉપનિષદોમાં મને બહુ જ રસ છે. મારી રૂચિ બાળપણથી જ કેળવાઈ હતી. જે મને અત્યારે લખવામાં કામ લાગે છે. આ વાર્તા હું લગભગ ૪૫ વરસ પછી તમારી સમક્ષ મૂકી રહ્યો છું. મારે તે મુકવી/લખવી હતી તે હું લખું છું. આ વાર્તા છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં આપવામાં આવી છે.

સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી શબ્દોનાં અનેક અર્થઘટનો થાય છે જે સત્યકામનાં નામમાં તો ન થયું પણ જાબાલ નામમાં થયું. જાબાલનું અર્થઘટન દરેક જગ્યાએ જુદું જુદું થયું છે. જબાલ,જબાલી,જબાલા વગરે પણ મૂળમાં એ જાબાલ જ છે. જાબાલ શબ્દ સ્ત્રીલિંગ નથી માટે આવો અનુવાદ કરવામાં આવ્યો છે. પણ આપને મૂળને વળગી રહી જાબાલ જ કહીશું / વાપરીશું !

મૂળ વાર્તા
———

પ્રાચીન સમયમાં જાબાલા નામની એક ગરીબ દાસી રહેતી હતી. તેમને જબાલ નામનો પુત્ર હતો. જાબાલ દિવસભર મહેનત કરીને પોતાનું અને તેના પુત્રનું ભરણપોષણ કરતી હતી. તેણે પોતાના પુત્રને પણ હંમેશા સાચું બોલવાનું શીખવ્યું હતું.

જાબાલ ખૂબ જ વિચિત્ર હતો. જાબાલમાં શિક્ષણ પ્રાપ્તકરવાનો અનેરો ઉત્સાહ હતો. એક દિવસ ગૌતમ ઋષિ તેમના શહેરમાં આવ્યા. જ્યારે તેઓ સ્નાન કરવા નદી પર ગયાં ત્યારે તેમણે ઘાટ પર એક છોકરો જોયો જે મંત્રનો પાઠ કરી રહ્યો હતો. ગૌતમ ઋષિ ત્રિકાલદર્શી હતા, તેમણે તરત જ તે બાળક વિશે બધું જાણી લીધું કે તે કોઈ સામાન્ય બાળક નથી.

તેને પોતાની પાસે બોલાવ્યો અને તેનો પરિચય પૂછ્યો. તેણે પોતાનો પરિચય આપ્યો કે તે “જાબાલાનો પુત્ર જાબાલ” છે. ગૌતમ ઋષિએ ફરી કહ્યું, “દીકરા, તું બહુ જ જિજ્ઞાસુ અને બુદ્ધિશાળી લાગે છે, મને તારું ગોત્ર કહે.”

બાળકે જવાબ આપ્યો, “ઋષિવર, મને ગોત્ર ખબર નથી, હવે હું મારી માતાને પૂછીને કહીશ. તે ભાગીને તેની માતા પાસે આવ્યો, જાબાલા એક દાસી હતી. તે જગ્યાએ જગ્યાએ કામ કરીને પોતાનું જીવન જીવતી હતી, બાળકે આ બધી બાબતો માતાને કહી અને તેનું ગોત્ર પૂછ્યું.

માતાએ કહ્યું, “જા પુત્ર, ઋષિને કહો કે મારી માતા જાબાલા દાસી છે, દરેક જગ્યાએ દરેક પ્રકારની સેવા કરતી હતી, તે જ દિવસે મારો જન્મ થયો હતો, તેથી મારી માતાને ખબર નથી કે મારા પિતા કોણ છે અને શું છે. તેમનું ગોત્ર કયું હતું?

બાળકે શાબ્દિક રીતે ઋષિને આ જ વાત કહી. ઋષિએ કહ્યું, મને તારી ક્ષમતા પર પૂરો વિશ્વાસ છે. ત્યારબાદ ગૌતમ ઋષિએ સત્યકામની ઉપનયન વિધિ કરી. ગૌતમ ઋષિએ કહ્યું કે આજથી હું તને નવું નામ આપીશ. આજથી તું “સત્યકામ જાબાલ” એટલે કે “સત્યમાં રસ ધરાવનાર જાબાલાનો પુત્ર” તરીકે ઓળખાઈશ.!”

જ્યારે તે થોડા વર્ષો સુધી ગુરુજીની સેવા કરતા રહ્યો ત્યારે ગુરુજીએ તેમની પરીક્ષા લેવાનું નક્કી કર્યું. ગૌતમ ઋષિએ તેને ચારસો ગાયો આપી અને કહ્યું — “સત્યકામ જાબાલ, જ્યારે આ ગાય એક હજાર થઈ જાય ત્યારે મારી પાસે આવ.”

તે સમયે પરીક્ષા આજના જેવી ન હતી, ગુરુ તેમના શિષ્યોને ખૂબ જ મુશ્કેલ માધ્યમથી ન્યાય કરતા હતા. સત્યકામ તેમને જંગલમાં એવી જગ્યાએ લઈ ગયા જ્યાં હરિયાળી અને પાણી ભરપૂર હતું. તે ખૂબ જ ખંતથી ગાયોની સેવામાં લાગી ગયો. ઘણા વર્ષો સુધી તે પોતાની ગાયોને સિંહ અને વાઘ વગેરેથી બચાવતો રહ્યો.

એક દિવસ અચાનક એક બળદ માણસની જેમ બોલ્યો, ‘અમારી સંખ્યા હવે હજાર થઈ ગઈ છે, હવે અમને આચાર્યજી પાસે લઈ જાઓ. તે પહેલાં હું તમને થોડું જ્ઞાન આપું. હું તમારી સેવાથી સંતુષ્ટ છું. અને બળદએ ઘણી બધી શાણપણની વાતો કહી.

બળદના રૂપમાં માત્ર વાયુદેવ જ પ્રત્યક્ષ બોલી રહ્યા હતા. તેમણે સત્યકામને દૈવી જ્ઞાનના ચોથા ભાગનો ઉપદેશ આપ્યો. તેણે કહ્યું, હવે અગ્નિ દેવતા તમને વધુ જ્ઞાન આપશે. બીજા દિવસે વાયુદેવની આજ્ઞા મુજબ સત્યકામ ગાયો લઈને આશ્રમ તરફ પ્રયાણ કર્યું. રસ્તામાં સાંજ પડી ત્યારે તેણે ગાયોને બાંધી, અગ્નિ પ્રગટાવ્યો અને તેમાં સમિધા રેડવાની શરૂઆત કરી. અગ્નિ દેવતા પ્રસન્ન થયા અને બોલ્યા, સત્યકામ, હું તમને દિવ્ય જ્ઞાનનો ચોથો ભાગ કહીશ. આ પછીનું જ્ઞાન તમને હસાવશે.

બીજા દિવસે સાંજે સત્યકામે ગાયોને બાંધી, અગ્નિ પ્રગટાવ્યો અને તેમાં સમિધા નાખવાનું શરૂ કર્યું. એટલામાં ત્યાં એક હંસ ઊડતો ઊડતો આવ્યો અને બોલ્યો, ‘સત્યકામ, હું તને ભગવાનના જ્ઞાનનો ચોથો ભાગ કહીશ. આ પછી બાકીનું જ્ઞાન તમને સબમરીન પક્ષી કહેશે. હંસના રૂપમાં માત્ર સીધા સૂર્યદેવ જ બોલતાં હતાં.

બીજે દિવસે ફરી સાંજે સત્યકામે ગાયોને બાંધી, અગ્નિ પ્રગટાવ્યો અને તેમાં સમિધા રેડવાની શરૂઆત કરી. એટલામાં ત્યાં ઊડતું એક પક્ષી ઊડતું ઊડતું આવ્યું અને કહ્યું, ‘સત્ય, હું તને દૈવી જ્ઞાનનો ચોથો ભાગ કહીશ.’ પ્રાણદેવતાએ આ પક્ષીનું રૂપ ધારણ કર્યું હતું.

આમ તે ગુરુના આશ્રમમાં પહોંચ્યો ત્યાં સુધીમાં સત્યકામ જાબાલ માત્ર ચાર દિવસમાં ધર્મશાસ્ત્રી બની ગયો હતો. તેને દૂરથી જોઈને ગૌતમ ઋષિ બધું સમજી ગયા. તેમના ચહેરા પર જ્ઞાનની આભા ચમકી રહી હતી.

ગૌતમ ઋષિ જાણતા હતા કે રસ્તામાં શું થયું છે, છતાં તેણે ઉપહાસમાં કહ્યું, “વત્સ, તું બહુ જાણકાર લાગે છે, તું કોઈ બીજા પાસેથી જ્ઞાન લાવ્યો હશે”.

જાબાલ તેના ગુરુના પગે પડ્યો અને કહ્યું કે તમે મારા શિક્ષક છો. રસ્તામાં કેટલાક જીવો હતા જે માણસો ન હતા. તેમણે મને ચોક્કસ જ્ઞાન આપ્યું છે, પરંતુ તમારા જ્ઞાન વિના મારો ઉદ્ધાર થશે નહીં, ત્યારે ગુરુજીએ સત્યકામ જાબાલને જ્ઞાનની વધુ વસ્તુઓ શીખવી.

ગુરુજીએ તેમના અન્ય શિષ્યોને કહ્યું કે સત્યકામ જાબાલે ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન કર્યું છે અને વેદોનો અભ્યાસ કર્યા વિના જ તમામ જ્ઞાન મેળવ્યું છે, આ જ્ઞાન આપવા માટે બળદ, હંસ અને પાણીનો કૂકડો આવ્યો હતો.

પાછળથી ગૌતમ ઋષિએ સત્યકામ જાબાલને તેમના આશ્રમના શિક્ષક બનાવ્યા અને પોતે તેમની પત્ની સાથે તપસ્યા કરવા ગયા. પાછળથી આ સત્યકામ ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ ઋષિ બન્યા અને તેમની પાસેથી શિક્ષણ લઈને ઘણા શિષ્યો જ્ઞાની બન્યા.

– જનમેજય અધ્વર્યુ