અશોક સ્તંભ – સંપૂર્ણ જાણકારી

#ભારતનાં_અદભૂત_શિલ્પો
#અશોક_સ્તંભ_સંપૂર્ણ_જાણકારી

હમણાં હમણાં અશોક સ્તંભ બહુ જ સુર્ખિઓમા રહ્યો છે. એનું કારણ એ છે કે નવાં બનાવેલાં સંસદભવન એટલે કે વિસ્ટાની ટોચ ઉપર મુકાયેલા અશોક સ્તંભની ટોચ ઉપર જે ચાર સિંહોની મુખાકૃતિ હતી તેને નવેસરથી બનાવી એનું અનાવરણ આપણાં માનનીય પ્રધાનમંત્રીશ્રી નરેન્દ્ર મોદીજીના વરદ હસ્તે થયું.

પહેલાં પણ આ મુખાકૃતિ સંસદ ભવન પર હતી તો ખરી જ ! આ સિંહોની મુખાકૃતિ એ આબેહૂબ પહેલાં જેવી નથી, એમાં થોડોક ફેરફાર કરાયો છે. સિંહ શેને .માટે જાણીતો છે ? એની ત્રાડ માટે જે ૫ કિલોમીટર દૂરથી પણ સાંભળી શકાય છે. ત્રાડ વગરના મિક એન્ડ માઇલ્ડ સિંહની કલ્પના કરવી પણ વ્યર્થ છે. આ ત્રાડ પાડતાં સિંહોની મુખાકૃતિ મૂકીને મોદીજીએ દુનિયાને બહુ જ ક્લિયર કટ મેસેજ આપી દીધો છે, સાથે સાથે એ ચારેય સિંહોના મોં ખુલ્લા છે એમનાં જાણે હમણાં જ ચારેય દિશામાં શિકાર કરવાં ના માંગતા હોય !

અશોક ચક્ર અને આ ચાર સિંહો એ ભારતનાં રાષ્ટ્રીય ચિહ્નો છે. ત્યારે તમને સૌને એ કુતુહલ જરૂર થાય કે આટલાં બધાં લોકપ્રિય અને રાષ્ટ્રીય ચિહ્ન એવા આ અશોક સ્તંભનો ઇતિહાસ શું છે? આમ તો તમને સૌને ખબર જ છે સમ્રાટ અશોક વિશે તો! તેમ છતાં હું ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસમાં ઘણાં પ્રકરણો સમ્રાટ અશોક પર લખવાનો જ છું. અત્યારે ગાડી ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના ઉપસંહાર પર અટકી છે, એ ફરી જ્યારે શરૂ થાય ત્યારે થાય તે પહેલાં આ અશોક સ્તંભનું નવલું નજરાણું સ્વીકારશો !

સમ્રાટ અશોક મૌર્ય વંશના ત્રીજા શાસક હતા અને પ્રાચીન સમયમાં ભારતીય ઉપખંડના સૌથી શક્તિશાળી રાજાઓમાંના એક હતા. તેમની તલવારનો સામનો આ જગતમાં કોઈ જ કરી શક્યો નહોતો.
તેઓએ ઇસવીસન પૂર્વે ૨૭૩થી ઇસવીસન પૂર્વે ૨૩૨ સુધી લાંબુ શાસન કર્યું ભારતમાં અને ભારતમાં કેટલાંક રહી ગયેલાં રાજ્યો જીતીને ભારતને એક કર્યું.

અશોકના સામ્રાજ્યમાં મોટાભાગના ભારત, દક્ષિણ એશિયા અને તેનાથી આગળ, જે હવે અફઘાનિસ્તાન છે અને પશ્ચિમમાં પર્શિયાના કેટલાક ભાગો, પૂર્વમાં બંગાળ અને આસામ અને દક્ષિણમાં મૈસૂરનો સમાવેશ થાય છે. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં, અશોકને ક્રૂર અને નિર્દય સમ્રાટ તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. હકીકતમાં તેવું નથી
સમ્રાટ અશોકે શરૂઆતના ૨૦ વર્ષોમાં જીત મેળવી એટલે કે યુદ્ધ પાછળ કાઢ્યાં. પછીના ૨૦ વર્ષમાં તેમણે બૌદ્ધ ધર્મનો સ્વીકાર અને પ્રચાર કર્યો. ઘણાં બૌદ્ધ સ્મારકો આ સમય દરમિયાન જ બનાવ્યાં છે ખાસ કરીને સ્તૂપો અને સ્તંભો !

પરંતુ કલિંગના યુદ્ધ પછી તેમણે બૌદ્ધ ધર્મ અપનાવ્યો. અને ધર્મના સિદ્ધાંતોના પ્રસાર માટે પોતાનું જીવન સમર્પિત કર્યું. અશોકે દેશના જુદા જુદા ભાગોમાં ઘણા સ્તૂપ અને સ્તંભો બાંધ્યા. આમાંથી એક સ્તંભ જે સારનાથમાં સ્થિત છે તેને ભારતના રાષ્ટ્રીય પ્રતીક તરીકે અપનાવવામાં આવ્યો છે.

અશોક સ્તંભનો ઇતિહાસ
—————————-

બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયી બન્યા પછી, સમ્રાટ અશોકે ભારત સિવાય અન્ય દેશોમાં બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રચાર કર્યો. તેમણે તેમના પુત્ર મહેન્દ્ર અને પુત્રી સંઘમિત્રાને બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચાર માટે શ્રીલંકા મોકલ્યા. અશોકે ત્રણ વર્ષમાં ચોર્યાસી હજાર સ્તૂપ બનાવ્યા અને તેમણે ભારતમાં ઘણી જગ્યાએ સ્તંભો પણ બનાવ્યા. આ સ્તંભો તેમના વિશિષ્ટ શિલ્પને કારણે સૌથી વધુ પ્રખ્યાત બન્યા હતા. વાસ્તવમાં સારનાથનો સ્તંભ ધર્મના ચક્રને ફેરવવાની અને ધર્મ સંઘની અખંડિતતાની ઘટનાનું સ્મારક હતું.

(Intactness) ને બનાવી રાખવા માટે એની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.

અશોક સ્તંભ કેવી રીતે બનાવવામાં આવ્યો ?
—————————-

સારનાથ ખાતેનો અશોક સ્તંભ ચુનારના લગભગ ૪૫ ફૂટ લાંબા રેતીના પથ્થરના બ્લોકમાંથી બનાવવામાં આવ્યો હતો. પૃથ્વીમાં દટાયેલા પાયા સિવાય તેની પટ્ટી ગોળાકાર છે, જે ધીમે ધીમે ટોચ તરફ પાતળી થતી જાય છે. તેનું ગળું સળિયાની ઉપર છે અને ટોચ ગળાની ઉપર છે. ગળા નીચે લટકતી પપટ્ટઓ સાથે ઊંધી કમળાકાર છે. ચક્ર દ્વારા ગોળ ગળાને ચાર ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે. તેમાં અનુક્રમે હાથી, ઘોડો, બળદ અને સિંહની જીવંત પ્રતિકૃતિઓ ઉભરી આવી છે. ગળાની ઉપરના ભાગમાં ચાર સિંહની મૂર્તિઓ પાછળથી એકબીજા સાથે જોડાયેલી છે. આ ચારની વચ્ચોવચ એક નાનો દંડ હતો જેમાં ૩૨ સળિયા સાથે ધર્મચક્ર હતું, જે ભગવાન બુદ્ધના ૩૨અનુયાયીઓ મહાપુરુષોમાંના એક હતા.

લક્ષણોનું પ્રતીક—- આ સ્તંભ તેના શિલ્પ અને પોલિશની દ્રષ્ટિએ અદ્ભુત છે. હાલમાં થાંભલાનો નીચેનો ભાગ તેની મૂળ સ્થિતિમાં છે. ધર્મચક્રના માત્ર થોડા ટુકડા જ ઉપલબ્ધ હતા.

અશોક સ્તંભ ઉપર સિંહોનું મહત્વ
—————————-

બૌદ્ધ ધર્મમાં સિંહને બુદ્ધનો પર્યાય માનવામાં આવે છે. બુદ્ધના સમાનાર્થી શબ્દોમાં શાક્યસિંહ અને નરસિંહનો સમાવેશ થાય છે. આપણે આ પાલી ગાથામાં શોધીએ છીએ. તેથી જ બુદ્ધ દ્વારા ઉપદેશિત ધમ્મચક્કપ્પવત્તન સુતને બુદ્ધની ગર્જના કહેવામાં આવે છે.

આ ગર્જના કરતો સિંહ ધમ્મા ચક્કપ્પવત્તનના રૂપમાં દેખાય છે. બુદ્ધને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી, સાધુઓ ચારેય દિશામાં ગયા અને ઇસિપાટન (મૃગદાવ)માં લોક કલ્યાણ માટે બહુજન હિતાય બહુજન સુખાયનો આદેશ આપ્યો, જે હવે સારનાથ તરીકે ઓળખાય છે. તેથી, અહીં મૌર્યકાળના ત્રીજા સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના પૌત્ર ચક્રવર્તી અશોકે સ્તંભની ચારેય દિશામાં સિંહોને ગર્જના કરી હતી. તે હાલમાં અશોક સ્તંભ તરીકે ઓળખાય છે.

અશોક સ્તંભ સારનાથ
—————————-

સારનાથ ખાતે સમ્રાટ અશોકનો સ્તંભ આવેલો છે. જેનું નિર્માણ સમ્રાટ અશોકે ઇસવીસન પૂર્વર ૨૫૦માં કરાવ્યું હતું. સારનાથના સ્તંભને અશોક સ્તંભ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. સારનાથમાં આ થાંભલાની ટોચ પર ચાર સિંહો બેઠા છે અને બધાની પીઠ એકબીજાને અડીને છે. ભારતે સારનાથના અશોક સ્તંભને રાષ્ટ્રીય પ્રતીક તરીકે અપનાવ્યું છે. આ સિવાય અશોક સ્તંભના તળિયે સ્થિત ચક્રને ભારતીય ત્રિરંગાના મધ્ય ભાગમાં મૂકવામાં આવે છે. તમારી જાણકારી માટે તમને જણાવું કે સારનાથમાં સ્થિત અશોક સ્તંભ સારનાથ મ્યુઝિયમમાં રાખવામાં આવ્યો છે. અશોક સ્તંભ પર ત્રણ શિલાલેખો લખવામાં આવ્યા છે, જેમાંથી પ્રથમ અશોકના સમયનો છે અને બ્રાહ્મી લિપિમાં લખાયેલ છે. જ્યારે બીજો લેખ એ કુષાણ કાળનો એવં ત્રીજે લેખ એ ગુપ્તકાલીન છે.

અશોક સ્તંભ અલ્હાબાદ
—————————-

આ સ્તંભ અલ્હાબાદ કિલ્લાની બહાર આવેલો છે. તે ૧૬મી સદીમાં અકબર દ્વારા બનાવવામાં આવ્યો હતો. અશોકના શિલાલેખો અશોક સ્તંભની બહારની બાજુએ બ્રાહ્મી લિપિમાં લખેલા છે. ઇસવીસન ૨૦૦માં, સમુદ્રગુપ્ત અશોક સ્તંભને કૌશામ્બીથી પ્રયાગમાં લાવ્યો અને તેના દરબારી કવિ હરિશેના દ્વારા રચિત પ્રયાગ-પ્રસસ્તી તેના પર કોતરવામાં આવી. આ પછી ઈ.સ. ૧૬૦૫માં આ સ્તંભ પર મુગલ બાદશાહ જહાંગીરના સિંહાસન પર બેસવાની કહાણી પણ અલાહાબાદ સ્થિત અશોક સ્તંભ પર કોતરેલી છે. આ સ્તંભ ઇસવીસન ૧૮૦૦માં તોડી પાડવામાં આવ્યો હોવાનું માનવામાં આવે છે પરંતુ ઇસવીસન ૧૮૩૩ માં બ્રિટિશરો દ્વારા તેને ફરીથી ઉભો કરવામાં આવ્યો હતો.

અશોક સ્તંભ વૈશાલી
—————————-

આ સ્તંભ બિહાર રાજ્યના વૈશાલીમાં આવેલો છે. માનવામાં આવે છે કે સમ્રાટ અશોક કલિંગના વિજય પછી બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયી બન્યા હતા અને વૈશાલી ખાતે અશોક સ્તંભ ઊભો કર્યો હતો. ભગવાન બુદ્ધે તેમનો છેલ્લો ઉપદેશ વૈશાલીમાં આપ્યો હોવાથી તેમની યાદમાં આ સ્તંભ બાંધવામાં આવ્યો હતો. વૈશાલીમાં સ્થિત આ અશોક સ્તંભ અન્ય સ્તંભોથી તદ્દન અલગ છે. સ્તંભની ટોચ ભૂલથી સિંહના આકારમાં કોતરવામાં આવી છે અને તેનો ચહેરો ઉત્તર તરફ છે. તે ભગવાન બુદ્ધની અંતિમ યાત્રાની દિશા માનવામાં આવે છે.સ્તંભની બાજુમાં ઈંટોથી બનેલો સ્તૂપ અને એક તળાવ છે, જે રામકુંડ તરીકે ઓળખાય છે. તે બૌદ્ધો માટે પવિત્ર સ્થળ છે.

અશોક સ્તંભ દિલ્હી
—————————-

સમ્રાટ અશોક દ્વારા બાંધવામાં આવેલો બીજો સ્તંભ દિલ્હીના ફિરોઝશાહ કોટલામાં આવેલો છે. દિલ્હીનો આ અશોક સ્તંભ ભારતીય ઉપખંડમાં મહાન સમ્રાટ અશોક દ્વારા 3જી સદી પૂર્વે બાંધવામાં આવ્યો હતો. આ સ્તંભ ૧૩.૧ મીટર ઊંચો છે અને પોલિશ્ડ સેન્ડસ્ટોનથી બનેલો છે. અશોકે તેને 3જી સદી પૂર્વે બાંધ્યું હતું. એવું માનવામાં આવે છે કે પહેલા આ સ્તંભ મેરઠમાં આવેલો હતો પરંતુ જ્યારે ફિરોઝ શાહ તુગલક ઇસવીસન ૧૩૬૪ની આસપાસ મેરઠ આવ્યો ત્યારે તે આ સ્તંભની સુંદરતા જોઈને મુગ્ધ થઈ ગયો હતો. આ પછી તે મેરઠના આ અશોક સ્તંભને દિલ્હી લઈ ગયો અને તેને પોતાના કિલ્લામાં સ્થાપિત કરાવ્યો.

અશોક સ્તંભ સાચી
—————————-

આ સ્તંભ મધ્યપ્રદેશના સાંચીમાં આવેલો છે. આ સ્તંભ ત્રીજી સદીમાં બાંધવામાં આવ્યો હતો અને તેની રચના ગ્રીકો-બૌદ્ધ શૈલીથી પ્રભાવિત છે. સાંચીના પ્રાચીન ઈતિહાસના અવશેષ તરીકે આ સ્તંભ હજુ પણ મજબૂત છે અને સદીઓ જૂનો હોવા છતાં, તે નવો બંધાયેલો દેખાય છે. તે સારનાથ સ્તંભ સાથે પણ ઘણું સામ્ય છે. સાંચીમાં અશોક સ્તંભની ટોચ પર ચાર સિંહો બેઠા છે.

આ ઉપરાંત અશોકના સ્તંભો નિગાલી સાગર અને રુમિન્ડી, લુમ્બિની નેપાળ, રામપુરવા અને લૌરિયા નંદનગઢ, ચંપારણ્ય બિહાર, લૌરિયા અરારાજા અને અમરાવતીમાં પણ સ્થિત છે.

આમાંના સારનાથ,સાચી, દિલ્હી અને અલ્હાબાદનાં સ્તંભો મેં જોયાં છે વૈશાલી હું નથી ગયો જો તક મળશે તો એ પણ હું જોઇશ તમને પણ તક મળે તો એ જરૂર જોજો !

!! બુદ્ધમ શરણમ ગચ્છામી !!

– જનમેજય અધ્વર્યુ