પત્તદકલ મંદિર સમૂહ – કર્ણાટક

બાદામીથી જ પત્તદકલ જવું વધારે સારું. કારણકે બાદામી એ બિજાપુરથી જ વધારે નજીક પડે. બાદામીથી પત્તદકલ એ માત ૨૨.૪ કીલોમીટરના અંતરે જ છે. આમેય લોકો બાદામી –પત્તદકલ – ઐહોલ તે ત્રણેની સાથે જ મુલાકાત લેતાં હોય છે. બાદામીથી બસમાં માત્ર અડધોકલાકમાં પત્તદકલ આવી જવાનું. આ અંતર ભલે બસમાં મુસાફરી કરવી પડે એનો કઈ જ વાંધો નહીં. પણ પત્ત્દક્લ એ એવાં મંદિરોનો સમૂહ છે એક દિવસમાં જોવાય જ નહીં પણ લોકો સવારથી સાંજની ટ્રીપ કરે છે એ સરસર ખોટું જ છે ! પત્ત્દક્લમાં એટલીસ્ટ બે –ત્રણ દિવસ રોકાવું જ જોઈએ તો જ આ બધાં મંદિરો શાંતિથી બારીકાઈથી જોઈ શકાય . વર્લ્ડ હેરીટેજ સાઈટ છે ભાઈઓ-બહેનો એટલે ત્યાં સહેલાણીઓની ભીડ હંમેશા રહેતી જ હોય છેઅને આ કારણે ત્યાં રોકવાની પણ સગવડ છે જો તમને ગમે તો ! હું તો ભાઈ બે ત્રણ દિવસ તો રોકાઉં જ રોકાઉં .

આ જ વાત મેં મારાં પિતાજીને પણ કરી હતી કે બાદામી જોઇને થાકી ગયાં પછી પત્તદકલમાં એક રાત તો ગુજારજો જ ગુજારજો. બદામી ખડકો એટકે પથરાળ છે એમાં ઘણા પગથીયા ચડીને જોવું પડે કારણકે એ ગુફાઓ છે. ગુફાઓ તો પહાડમાં જ હોય એટલે થાક તો લાગે જ લાગે પછી હું હોઉં કે મારાં પિતાજી હોય . અમે પિતાજી એ વખતે તો ૭૭ વર્ષના તો થઇ જ ગયાં હતાં પણ પ્રવાસનું નામ પડે એટલે ઘોડાની જેમ તૈયાર થઇ જાય . થાક –બક ભૂલીને જોવાનું બધું જ જુએ ધ્યાનપૂર્વક ! મેં એ જ વખતે એમને કહ્યું હતું કે કોઈની તુલના નથી કરતો પણ આ ત્રણેમાં પત્તદકલ એ વધારે સારું છે . પિતાજીએ એ વાત માની અને ત્યાં રાત રોકાયા.

હમણાં હમણાં મેં બે દિવસથી આ લેખો માટે નેટ પર ફોટાઓની શોધખોળ કરી ત્યારે એ જોઇને હું ખરેખર દંગ જ રહી ગયો કે હાય રે નસીબ ! જયારે મોકો હતો ત્યારે હું ગયો નહીં આમેય મને મારાં પિતાજી સાથે વધુ ફાવે ઘણું શીખવા મળે એમની પાસેથી ! એમની એક બીજી ખાસિયત કે પ્રવાસમાં એ એ ક્યારેય મને નાખુશ ન કરે. મારી બધી જ ઈચ્છા પૂર્ણ કરે ! આજે માતા પણ હયાત નથી અને પિતાજી પણ હયાત નથી કોણ મારી ઈચ્છા પૂરી કરશે ? એક વાત તો છે બોસ કે આ બે દિવસની ફોટાયાત્રા દરમિયાન હું સંપૂર્ણપણે પિતાજી મય બની ગયો !

પાસપાસે તોય કેટલાં જોજન દૂરનો આપણો વાસ
જેમ કે ગગન સાવ અડોઅડ તો ય છેટાં નો ભાસ.

પરમ કવિમિત્ર શ્રી માધવ રામાનુજનું ગીત અને એની આ પ્રથમ પંક્તિઓ એ માત્ર પિતાજી માટે જ લાગુ નથી પડતી પણ આ મંદિર સમૂહ અને એની સાથે સંકળાયેલા ભારતના ભવ્ય ઈતિહાસને પણ એટલી જ લાગુ પડે છે. કારણકે આ મંદિર સમૂહો એ દક્ષિણભારતના પ્રખ્યાત જુદા જુદા વંશના રાજાઓએ બંધાવેલા છે. એમાં એનું મુખ્ય આકર્ષણ એ ભગવાન વિરૂપાક્ષ મંદિર છે જે એક રાણીએ બંધાવ્યું છે. એ કેટલું સુંદર છે એ તો ત્યાં જઈને જુઓ ત્યારે જ ખબર પડે ! ભારતના નવ મંદિરો એવાં છે જે સ્ત્રીઓએ બંધાવ્યા હોય એમાં મુખત્વે તો રાની જ કારણભૂત છે ! ગુજરાત પણ આમાંથી બાકાત નથી જ કારણકે પાટણની જગવિખ્યાત રાણકી વાવ એ રાણી ઉદાય્માંતીએ જ બંધાવી હતી . બાકીની વાત કોક વાર કરશું !

એવું નથી કે માત્ર એકાદ બે મંદિર જ સારાં હોય અહીં તો દસે દસ મંદિરો એટલાં જ શિલ્પસ્થાપત્યવાળા અને અતિસુંદર જ છે એક પણ મંદિર ચૂકવા જેવું નથી ! એક વાત છે કે અત્યારે જે સવલતો વધી છે એ એ વખતે કદાચ નહોતી જે હું જયારે પણ જઈશ ત્યારે મને મળવાની જ છે એટલું સારું જ છે મારે માટે પણ પિતાજી નહીં હોય સાથે એનું મને અપાર દુખ છે ! એ દુખ ભૂલીને મંદિર માય બની જઈએ ! મતલબ કે એની વિગતો આપવાં માંડુ હવે ……..

કર્ણાટકના બાગલકોટ જિલ્લામાં સ્થિત એક સુંદર શહેર પટ્ટડકલ યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટનો એક ભાગ છે. વાસ્તવમાં, પત્તદકલ વિવિધ ઐતિહાસિક સ્મારકોનો સમૂહ છે જે તેના પુરાતત્વીય મહત્વ માટે પ્રખ્યાત છે. પત્તદકલના ઐતિહાસિક સ્મારકોમાં નવ હિન્દુ મંદિરો અને એક જૈન મંદિરનો સમાવેશ થાય છે. જ્યારે આ પ્રાચીન મંદિરોનું મહત્ત્વનું કેન્દ્રબિંદુ વિરૂપાક્ષનું મંદિર છે, જેનું નિર્માણ રાણી લોકમહાદેવીએ ઇસવીસન ૭૪૦ની આસપાસ કરાવ્યું હતું.

ઐતિહાસિક સ્થળોનું ઘર હોવાને કારણે, આ સ્થળ વિશ્વભરના પ્રવાસીઓ અને ઇતિહાસ પ્રેમીઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર રહે છે, દર વર્ષે હજારો પ્રવાસીઓ તેની મુલાકાત લે છે. જો તમે ઈતિહાસ પ્રેમી હોવ તો તમારે કર્ણાટકના પત્તદલના પ્રખ્યાત ઐતિહાસિક સ્મારકની પણ મુલાકાત લેવી જોઈએ –

પત્તદકલનો ઈતિહાસ
———————————-

ઈતિહાસકારોના મતે પત્તદકલની સ્થાપના ૭મી અને ૮મી સદીમાં ચાલુક્ય રાજવંશ હેઠળ થઈ હતી. પત્તદદકલ નામનો અર્થ થાય છે “રાજ્યભિષેક સ્થળ” જેનો ઉપયોગ ચાલુક્ય રાજાઓ દ્વારા રાજ્યાભિષેક સમારોહ માટે કરવામાં આવતો હતો. પત્તદકલ ખાતે રાજ્યાભિષેકનું વિશેષ કારણ એ હતું કે આ સ્થાનને વિશેષ પવિત્ર માનવામાં આવતું હતું કારણ કે આ તે સ્થાન છે જ્યાં મલપ્રભા નદી હિમાલયમાં કૈલાશ પર્વત તરફ વળે છે.

આ પ્રાચીન સ્થળ સંગમા વંશ અને મુઘલ સામ્રાજ્ય સહિત વિવિધ રાજાઓ અને રાજવંશોના શાસન અને શાસનનું સાક્ષી રહ્યું છે.

પત્તદકલના મુખ્ય મંદિરો
———————————-

પત્તદકલના કુલ દસ મંદિરોના નામ આ પ્રમાણે છે –

(૧) વિરુપાક્ષ મંદિર
(૨) કાશી વિશ્વનાથ મંદિર
(૩) જૈન નારાયણ મંદિર.
(૪) સંગમેશ્વર મંદિર
(૫) પાપનાથ મંદિર
(૬) ગલગનાથ મંદિર
(૭) મલ્લિકાર્જુન મંદિર
(૮) જંબુલિંગેશ્વર મંદિર
(૯) કડાસિદ્ધેશ્વર મંદિર
(૧૦) ચંદ્રશેખર મંદિર

જોવાની ખૂબી એ છે કે – આ દસેદસ ભગવાન શંકરજીનાં મંદિરો છે. છેલ્લું દસમું મંદિર એ છે તો જૈન મંદિર પણ એમાં પણ એક મોટું શિવલિંગ પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવેલું જ છે. એટલે દસેદસ મહાદેવજીના જ મંદિરો છે. આમેય ચોલા વંશના સમયમાં જે પણ મંદિરો બંધાયા છે એમાંના મોટાભાગનાં ભગવાન ભોલેનાથના જ છે. કર્નાત્કમાં પણ આ સહિત બીજે અનેક ઠેકાણે ચોલાવંશમાં ઘણા મંદિરો બંધાયા છે જેમાંથી આપણને ઘણાં ઘણાં મંદિરો વિષે કશી જ ખબર નથી. એ મંદિરોની વિગતો પર આવી જઈએ આપણે બધાં

(૧) વિરુપાક્ષ મંદિર
———————————-

વિરૂપાક્ષ મંદિર, પત્તદકલનું મુખ્ય ઐતિહાસિક સ્મારકમાનું મુખ્ય છે. તેમાંથી એક ૬ઠ્ઠી સદીમાં કાંચીના પલ્લવો પર વિક્રમાદિત્ય II ના વિજયની યાદમાં બાંધવામાં આવ્યું છે.

દ્રવિડિયન શૈલીમાં બનેલું વિરુપક્ષ મંદિર પત્તદકલનું સૌથી મોટું મંદિર છે જે પત્તદકલના મુખ્ય પ્રવાસન સ્થળોમાંનું એક છે.

તમામ મંદિર પરિસરમાં આ એકમાત્ર સક્રિય મંદિર છે જે ભગવાન શિવને સમર્પિત છે. આ પ્રાચીન મંદિરમાં લિંગોદ્ભવ, નટરાજ, ઉગ્ર નરસિંહ અને રાવણ જેવા અનેક દેવી-દેવતાઓની પ્રાચીન મૂર્તિઓ પણ સ્થાપિત છે. આ મંદિરની સામે એક વિશાળ કાળા પથ્થરનો નંદી મંડપ છે જેની દિવાલો પર મહિલાઓની કોતરણી છે. આની વિશાલ મૂર્તિઓ જે શીલ્પ્સ્થાપ્ત્યના ઉત્તમ નમૂનાઓ છે એ માત્ર કલમમાં ઢાળી શકાય એમ જ નથી એટલાં સરસ શિલ્પો છે અહીં ! વારાહનું શિલ્પ અને ભગવાન સુર્ય્નારયાનનું એક શિલ્પ એટલું બધું સરસ છે કે એ જોતાં જ રહીએ આપને વારંવાર એવું છે !

પત્તદકલ બસ સ્ટેન્ડથી 400 મીટરના અંતરે, વિરુપક્ષ મંદિર એ પત્તદડકલના તમામ મંદિરોમાં સૌથી મોટું અને સૌથી આકર્ષક મંદિર છે, જેમાં મંદિરના દરેક ખૂણામાં ભવ્ય કલાકૃતિ છે. ભગવાન શિવને સમર્પિત, આ મંદિર સંકુલમાં એકમાત્ર કાર્યરત મંદિર છે.

ચાલુક્ય શાસક વિક્રમાદિત્યની પત્ની રાણી લોકમહાદેવી દ્વારા ઇસવીસન ૭૪૫માં કાંચીના પલ્લવો પરની જીતની ઉજવણી કરવા માટે બાંધવામાં આવ્યું હતું, આ મંદિર કાંચી ખાતેના કૈલાશનાથ મંદિરની પ્રતિકૃતિ તરીકે બનાવવામાં આવ્યું હતું. દ્રવિડિયન શૈલીમાં બનેલ આ મંદિરની ત્રણ બાજુઓ પર ત્રણ મુખમંડપ છે, જેની પૂર્વ તરફ મલપ્રભા નદી તરફનો મોટો પથ્થરનો પ્રવેશદ્વાર છે. અભયારણ્યની પાછળ એક વિશાળ થાંભલાવાળો હોલ છે, જેમાં પ્રતિષ્ઠિત લોકો માટે ગોળાકાર માર્ગ છે. મહામંડપના સ્તંભો અને સભામંડપમાં દેવતાઓની અદ્ભુત કોતરણી અને રામાયણ અને મહાભારતના દ્રશ્યો છે.

મંદિરની વિશેષતા એ પૂર્વી પ્રવેશની છત પર કોતરવામાં આવેલ રથ પર સવાર ભગવાન સૂર્યનું શિલ્પ છે. વિરુપાક્ષ મંદિરના અન્ય પ્રસિદ્ધ શિલ્પોમાં રાવણ કૈલાશ પર્વત ઉપાડવાનો, હિરણ્યકશીપને મારવાનો નરસિંહ, પાર્વતીના લગ્નના દ્રશ્યો, કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધના દ્રશ્યો, ભીમ અને ધૈર્યોધન વચ્ચેના યુદ્ધના દ્રશ્યો, ભીષ્મનું પતન, રામાયણના દ્રશ્યો, મહાસાગર મંથન, અને મૃત્યુના મોટા રૂપનો સમાવેશ થાય છે. મુખમંડપની સુંદર મૂર્તિઓ છે, જેમ કે કમળ પર બેઠેલા બ્રહ્મામાંથી એક. મંદિરની બહારની દિવાલોમાં કેટલાક મહાન શિલ્પો પણ સામેલ છે – હનુમાન સંજીવની પહાડી, ગજેન્દ્ર મોખા વગેરે.

મંદિરની સામે એક વિશાળ નંદી મંડપ છે જેમાં કાળા પથ્થરની એકવિધ નંદી છે. નંદી મંડપની દીવાલો પર સ્ત્રી મૂર્તિઓની કેટલીક સુંદર કોતરણી છે. આ મંદિર ઈલોરાના પ્રસિદ્ધ કૈલાશ મંદિરનો સંદર્ભ માનવામાં આવે છે. ઇસવીસન ૭૩૩નો શિલાલેખ સાથેનો એક પથ્થર છે.

(૨) કાશી વિશ્વનાથ મંદિર
———————————-

રાષ્ટ્રકુટો દ્વારા 8મી સદી દરમિયાન બાંધવામાં આવેલા પત્તદકલના પ્રસિદ્ધ મંદિરોમાંનું એક “કાશી વિશ્વનાથ મંદિર” પત્તદકલના પ્રસિધ્ધ મંદિરોમાંનું એક છે જે પત્તદકલના મુખ્ય ઐતિહાસિક સ્થળમાં પણ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ સ્થાન ધરાવે છે.

તે પત્તદકલ સ્મારકોમાં બનેલું છેલ્લું હિન્દુ મંદિર માનવામાં આવે છે. મંદિરમાં માત્ર ગર્ભગૃહ અને ગેપ બાકી છે અને બાકીના ભાગોને તોડી પાડવામાં આવ્યા છે. અભયારણ્ય બે સ્તંભોથી આધારભૂત છે અને તેમાં કાળા પથ્થરથી બનેલું શિવલિંગ છે. અભયારણ્યના પ્રવેશદ્વાર પર ગરુડ ધારણ કરેલા સાપની કોતરણી છે. દરવાજાની નીચે વિવિધ મુદ્રામાં સ્ત્રી આકૃતિઓના સુંદર શિલ્પો છે.

મંદિરમાં માત્ર ગર્ભગૃહ અને ગેપ બાકી છે અને બાકીના ભાગોને તોડી પાડવામાં આવ્યા છે. અભયારણ્ય બે સ્તંભોથી આધારભૂત છે અને તેમાં કાળા પથ્થરથી બનેલું શિવલિંગ છે. અભયારણ્યના પ્રવેશદ્વાર પર ગરુડ ધારણ કરેલા સાપની કોતરણી છે. દરવાજાની નીચે વિવિધ મુદ્રામાં સ્ત્રી આકૃતિઓના સુંદર શિલ્પો છે.

મંદિરના સ્તંભો પર મહાન વિગતો સાથે સુંદર કોતરણી છે. એક સ્તંભમાં શિવ-પાર્વતી વિવાહની સારી રીતે કોતરેલી છબી છે અને ભાગવતમાંથી કૃષ્ણ લીલા સાથેની બીજી છબી છે. થાંભલા પરની અન્ય છબીઓમાં રાવણ કૈલાસને ઉપાડતો, ભગવાન શિવ ત્રિપુરાસુરનો પીછો કરી રહ્યો છે.

પૌરાણિક જાનવરો પર સવારી કરતા માણસોની કેટલીક સ્તંભો પર પણ તસવીરો છે. છત પર ગણેશ શિવ સાથે શિવ અને પાર્વતીનું મોટું ચિત્ર છે. અને છત પર પ્રાણીઓના મોટા શિલ્પો દ્વારા આધારભૂત છે.

મલ્લિકાર્જુન મંદિરની બાજુમાં આવેલું, આ મંદિર પત્તદકલમાં બનેલું છેલ્લું હિન્દુ મંદિર છે જે અદ્ભુત સ્થાપત્ય અને કોતરણી દર્શાવે છે. વિવિધ મુદ્રામાં સ્ત્રી આકૃતિઓ, કાળા પથ્થરના શિવલિંગ, ગરુડ, પ્રાણીઓ, અને સ્કંદ સાથે શિવ અને પાર્વતીની આકૃતિઓ સાથે મળીને આની રચના કરે છે. તેઓ સાથે મળીને આ મંદિરને પત્તદકલના મુખ્ય પ્રવાસન સ્થળોમાંથી એક બનાવે છે. જો તમે પત્તદકલ જૂથના સ્મારકોની મુલાકાત લેવા જઈ રહ્યા હોવ તો કાશી વિશ્વનાથ મંદિરની મુલાકાત લેવાનું ભૂલશો નહીં.

(૩) જૈન નારાયણ મંદિર
———————————-

૧૯મી સદીમાં કલ્યાણી ચાલુક્ય અને રાષ્ટ્રકુટ દ્વારા ડિઝાઇન કરાયેલ, પત્તદકલ ખાતેનું પ્રખ્યાત જૈન મંદિર તેમાંનું એક છે. દ્રવિડિયન સ્થાપત્ય શૈલીમાં બનેલું આ જૈન મંદિર પત્તદકલ સંકુલના પ્રવેશદ્વાર પર આવેલું છે.

માળખામાં ૧૬ મોટા ગોળાકાર સ્તંભો છે અને પ્રવેશદ્વાર પર હાથીની મૂર્તિઓ પ્રવાસીઓને આવકારે છે. માનવ આકૃતિઓ, શંખનિધિ, વામન, કાલસા, પદ્મનિધિ અને વધુની કોતરણીથી સુશોભિત, આ મંદિર પત્તદકલના મુખ્ય પ્રવાસન સ્થળમાંનું એક છે. આ જૈન મંદિરમાં એક શિવલિંગ પણ સ્થાપિત છે, જે જૈન મંદિરની મુલાકાતે આવે છે એ જોઈ શકે છે.

પત્તદકલ બસ સ્ટેન્ડ અને મંદિર સંકુલથી પત્તદકલ તરફના પ્રવેશદ્વારથી ૧ કિમીના અંતરે, રાષ્ટ્રકૂટ અને કલ્યાણી ચાલુક્યો દ્વારા બંધાયેલ જૈન મંદિર દશાત્ર સદીનું મંદિર છે.

દ્રવિડિયન શૈલીમાં બનેલ આ મંદિરમાં રંગમંડપ અને અભયારણ્ય પછી વિશાળ મુખમંડપ છે. ઊંચા પ્લેટફોર્મ પર બનેલા મુખમંડપમાં ૧૬ ગોળાકાર આકારના સ્તંભો છે. દ્વારની બંને બાજુએ લાઇફ સાઈઝ હાથીના શિલ્પો પ્રવાસીઓનું સ્વાગત કરે છે. મુખમંડપની પાછળ આધાર સાથે પથ્થરની બેન્ચ છે. પાછળના આધારની બહારની દિવાલોમાં માનવ આકૃતિઓ, વામન, સાંકિધિ અને પદ્મનિધિ અને કલાસ સારી રીતે કોતરેલા છે.

રંગમંડપમાં ભારે અને સાદા એમ ચાર સ્તંભો છે. અંતારાલ બે થાંભલાઓ દ્વારા આધારભૂત છે. અભયારણ્યમાં પ્રદક્ષિણા પથ છે અને સૌથી રસપ્રદ પાસું છે અભયારણ્યનો મગર. આ અભયારણ્યમાં એક નાનું શિવલિંગ છે, જે કદાચ આ વિસ્તારમાં જૈન ધર્મના શમી ગયા પછી મૂકવામાં આવ્યું હશે. થિયેટર અને અભયારણ્યમાં જાળીદાર બારીઓ છે અને બહારની દિવાલો દિવાલ કૌંસથી સુશોભિત છે.

(૪) સંગમેશ્વર મંદિર
———————————-

વિરૂપાક્ષ અને ગલાગનાથ મંદિરની વચ્ચે આવેલું, “સંગમેશ્વર મંદિર” એ પત્તદકલ ખાતેનું બીજું એક પ્રાચીન મંદિર છે, જે ચાલુક્ય રાજા વિજયાદિત્ય સત્યાશ્રય દ્વારા ઇસવીસન ૬૯૬ અને ઇસવીસન ૭૩૩ વચ્ચે બાંધવામાં આવ્યું હતું. દ્રવિડિયન શિલ્પસ્થાપત્ય દર્શાવતા તે પહેલા વિજયેશ્વર મંદિર તરીકે ઓળખાતું હતું, જે હાલમાં પત્તદકલના પ્રખ્યાત ઐતિહાસિક સ્મારકોમાં મહત્વપૂર્ણ સ્થાન ધરાવે છે.

ભગવાન શિવને સમર્પિત, આ મંદિર વિરૂપાક્ષ જેવું જ છે, પરંતુ કદમાં નાનું છે. જ્યારે પણ તમે અહીં આવો છો, ત્યારે તમે ૨ પ્રવેશદ્વાર, ૨૦ સ્તંભો, રંગમંદિર, ૨ પેટા મંદિરો, નંદીના ખંડેર મંડપ અને બહારની દિવાલ પરની કેટલીક પ્રાચીન શિલ્પો સાથેનું આ પ્રખ્યાત મંદિર જોઈ શકશો.

પત્તદકલ બસ સ્ટેન્ડથી ૩૦૦મીટરના અંતરે મંદિર સંકુલની અંદર ગલાગનાથ અને વિરુપક્ષ મંદિરો વચ્ચે આવેલું સંગમેશ્વર મંદિર, પત્તદકલનું સૌથી જૂનું મંદિર છે. તે ચાલુક્ય શાસક વિજયાદિત્ય દ્વારા ઇસવીસન ૭૨૦ માં કાર્યરત કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ બાંધકામ ક્યારેય પૂર્ણ થયું ન હોવાનું જણાય છે. ભગવાન શિવને સમર્પિત, આ મંદિર શૈલીમાં વિરૂપાક્ષ મંદિર જેવું જ છે પરંતુ કદ નાનું છે.

દ્વિ-સ્તરીય દ્રવિડિયન પ્રકારનો શિખારા એ એક પ્રયોગ છે જે અહીં વિરુપક્ષ અને મલ્લિકાર્જુનના મંદિરો સહિત થયો હતો અને દક્ષિણ ભારતમાં તેનું પાલન કરવામાં આવી રહ્યું છે. મંદિરમાં ઉત્તર અને દક્ષિણમાં બે પ્રવેશદ્વાર છે. 20 સ્તંભો ધરાવતું વિશાળ એમ્ફી થિયેટર આંશિક રીતે ખંડેર છે અને તેમાં મહિષાસુર માધિની અને ગણેશના બે પેટા મંદિરો છે. મંદિરની સામે એક ખંડેર નંદી મંડપ છે. અભયારણ્યમાં જવા માટે ગોળાકાર રસ્તો છે. બહારની દિવાલ પર ઉગ્રણસિંહ અને નટરાજ જેવી કેટલીક સુંદર શિલ્પો છે.

મંદિરની દિવાલો પર શિલાલેખ છે જે મંદિરમાં યોગદાન આપનારા શાસકો વિશે માહિતી આપે છે. મંદિરની બહારની દિવાલો વિષ્ણુ, વરાહ, શિવ અને અન્ય ફૂલોની રચનાઓથી શણગારેલી છે. મંદિરમાં કલ્યાણી ચાલુક્યના શાસનકાળના 1162 એડી સુધીના શિલાલેખો પણ છે.

ઇસવીસન ૧૯૭૦માં સંગમેશ્વર મંદિર પાસે ઈંટના થાંભલાઓ સાથેની ત્રીજી/ચોથી સદીની રચના પણ ખોદવામાં આવી હતી.

(૫) પાપનાથ મંદિર
———————————-

મહાભારત અને રામાયણના દ્રશ્યોની કોતરણી માટે પ્રખ્યાત, “પાપનાથ મંદિર” પટ્ટડકલના મુખ્ય મંદિરોમાંનું એક છે. દ્રવિડિયન અને નાગારા સ્થાપત્યના મિશ્રણ સાથે 680 એડીમાં બાંધવામાં આવેલ પાપનાથ મંદિર ભગવાન શિવના મુકુટવારા સ્વરૂપને સમર્પિત છે. આ મંદિરની આભા અને ભવ્યતા પ્રશંસનીય છે, જે તેને યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ, પટ્ટડકલમાં જોવા માટેના શ્રેષ્ઠ સ્થળોમાંનું એક બનાવે છે. મહાભારત અને રામાયણના દ્રશ્યો ઉપરાંત, પ્રવાસીઓ આ મંદિરમાં દંપતી, પૌરાણિક પ્રાણીઓ, રામ, વાલી જેવી અન્ય કોતરણી પણ જોઈ શકે છે.

પત્તદકલ બસ સ્ટેન્ડ અને મંદિર સંકુલના પ્રવેશદ્વારથી ૭૦૦ મીટરના અંતરે, પાપનાથ મંદિર એ મુખ્ય મંદિર સંકુલની બહાર માલાપ્રભા નદીના કિનારે એક વિશાળ માળખું છે. વિરુપાક્ષ મંદિરના ગેટવેથી નદીના પટ પર ચાલીને આ મંદિર સુધી પહોંચી શકાય છે. આ મંદિર મુક્તિદાતા ભગવાન શિવ તરીકે સમર્પિત છે.

નગારા અને દ્રવિડિયન આર્કિટેક્ચરના મિશ્રણમાં બનેલું આ મંદિર ઇસવીસન ૬૦૦માં બનેલું છે. નગારા શૈલીમાં બનેલું આ મંદિર રામાયણ અને મહાભારતના દ્રશ્યોની કોતરણી માટે પ્રખ્યાત છે. સંથાનમપામાં પુરુષો અને સ્ત્રીઓની મધ્યમ કદની મૂર્તિઓ સાથે 16 સ્તંભો છે. અહીં મહિષાસુર મર્દિનીની 8 હાથવાળી પ્રતિમા પણ છે.

મુખ્ય મંડપના સ્તંભોની ત્રણ બાજુએ જોડી અને પૌરાણિક પ્રાણીઓની અદ્ભુત કોતરણી છે. મંડપની બાજુઓમાં ઘણી જાળીવાળી બારીઓ છે જેમાં લઘુચિત્ર મંદિરના ટાવર્સ છે જેમાં નરસિંહ અને હિરણ્યકસિપ સામે લડતા ઈન્દ્રની વિવિધ પ્રતિમાઓ કોતરવામાં આવી છે, જેમ કે રામ હાત્યા વિલ્લી, લંકા સુધીનો વાનરસેનાનો સેતુ , શ્રી રામનો રાજ્યાભિષેક, અર્જુનની તપસ્યા, રાવણ ઉપાડવા અને હિરણ્યકસિપા અને હિરણ્યકસિપ. ત્યાં બારીઓ છે, ઇન્દ્રની સવારી ઐરાવત, દશરથ અને કુંભકર્ણ વાનર સેના પર હુમલો કરે છે વગેરે તસવીરો કોતરેલી છે.

રામ હાત્યા વિલ્લી, લંકા તરફના સેતુ, શ્રી રામનો રાજ્યાભિષેક, અર્જુનની તપસ્યા, રાવણ કૈલાશને ઉપાડી લેતો, નરસિંહ અને હિરણ્યકશીપની સવારીની મૂર્તિઓ જેવી કે ઇન્દ્રની લડાઈની વિવિધ મૂર્તિઓ કોતરેલી લઘુચિત્ર મંદિરના ટાવર સાથે ઘણી જાળીવાળી બારીઓ છે. વાનર સેના પર હુમલો કરતા ઐરાવત, દશરથ અને કુંભકર્ણ વગેરે કોતરેલા છે.

(૬) ગલગનાથ મંદિર
———————————-

ગલગનાથ મંદિર પત્તદકલના મુખ્ય ઐતિહાસિક સ્મારકોમાંનું એક છે જેનું નિર્માણ ૮મી સદીના પહેલા ભાગમાં કરવામાં આવ્યું હતું. આ મંદિરમાં ભગવાન શિવની મૂર્તિ છે, જે અંધકાસુર રાક્ષસના વધની સ્થિતિમાં બિરાજમાન છે. આ મંદિરમાં ભગવાન શિવની સાથે સાથે ગજલક્ષ્મી અને કુબેરની નાની આકૃતિઓ પણ પ્રદર્શિત કરવામાં આવી છે.

નગારા શૈલીમાં અદ્ભુત રીતે બાંધવામાં આવેલ, ગલાગનાથ મંદિરનું સ્થાપત્ય તેલંગાણાના સંગમેશ્વર મંદિર જેવું જ છે. જો કે આ મંદિરનો મોટા ભાગનો ભાગ તૂટી પડ્યો છે, તે પ્રવાસીઓ અને પત્તદકલની મુલાકાત લેતા કલા પ્રેમીઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે.

પત્તદકલ બસ સ્ટેન્ડથી ૩૦૦ મીટરના અંતરે ગલગનાથ મંદિર, મંદિર સંકુલની અંદર સંગમેશ્વર મંદિરની પહેલા આવેલું, ૮મી સદીની શરૂઆતમાં બનેલું સુંદર મંદિર છે.

નગારા શૈલીમાં મોટા શિખરા સાથે બાંધવામાં આવેલ, ગર્ભગૃહની આસપાસ માત્ર ગર્ભગૃહ અને ગોળાકાર માર્ગ જ અસ્તિત્વ ધરાવે છે અને અન્યથા અદ્ભુત રીતે બનેલા વિશાળ મંદિરના રંગમંડપ અને મુખમંડપને તોડી પાડવામાં આવ્યા છે. વધુમાં, સુકાનાસીનો ભાગ તોડી પાડવામાં આવ્યો છે અને ગોળ માર્ગ પર પાતળી છત છે. નૃત્ય દ્વાર દરવાજા પાસે ભગવાન શિવની છબી છે. અભયારણ્યમાં એક શિવલિંગ છે, પરંતુ અહીં કોઈ સક્રિય પૂજા કરવામાં આવતી નથી. અભયારણ્યની બહારની દિવાલોમાં છ ચોરસ બોક્સ છે જેમાં પંચતંત્રના દ્રશ્યોની લઘુચિત્ર આકૃતિઓ છે.

ગોળાકાર માર્ગની બે બાજુઓ પર મોટી જાળીવાળી બારીઓ છે. દક્ષિણ બાજુની બારીની બહારના ભાગમાં ભગવાન શિવની સુંદર કોતરણીવાળી વિશાળ મૂર્તિ છે જેમાં 8 હાથ એક રાક્ષસને મારી રહ્યા છે.

(૭) મલ્લિકાર્જુન મંદિર
———————————-

મલ્લિકાર્જુન મંદિર પત્તદકલ એ બીજું એક ભવ્ય મંદિર છે જે પત્તદકલના મુખ્ય પ્રવાસન સ્થળોમાંનું એક છે. ભગવાન શિવને સમર્પિત મલ્લિકાર્જુન મંદિર ચાલુક્ય સમ્રાટ વિક્રમાદિત્યની બીજી પત્ની દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું.

દ્રવિડિયન સ્થાપત્ય શૈલીમાં બનેલું, મલ્લિકાર્જુન મંદિર પત્તદકલ સ્મારકોનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે, જે યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ છે. મંદિરના મંડપમાં મહાભારત, રામાયણ અને પંચતંત્રની સુંદર કોતરણી સાથે હિરણ્યકશિપુનો વધ કરતા ભગવાન નરસિંહની ભવ્ય છબી છે.

પત્તદકલ બસ સ્ટેન્ડથી ૪૦૦ મીટરના અંતરે મલ્લિકાર્જુન મંદિર એ પટ્ટડકલનું બીજું ભવ્ય મંદિર છે જે મંદિર સંકુલની અંદર વિરુપક્ષ મંદિરની બાજુમાં આવેલું છે.

ભગવાન શિવને સમર્પિત, આ મંદિર સ્થાપત્યમાં વિરૂપાક્ષ મંદિર જેવું જ છે પરંતુ કદમાં થોડું નાનું છે.

ચાલુક્ય શાસક વિક્રમાદિત્યની બીજી પત્ની દ્વારા ઇસવીસન ૭૪૫માં મંદિરનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. દ્રવિડિયન શૈલીમાં બનેલ, મંદિરમાં મંદિરની સામે આંશિક રીતે તોડી પાડવામાં આવેલ પથ્થરના નંદી મંડપ સાથે ત્રણ મુખમંડપ છે. અભયારણ્યની સાથે એક વિશાળ થાંભલાવાળો હોલ છે. મુખમંડપના સ્તંભો અને સભામંડપમાં રામાયણ, મહાભારત અને પંચતંત્રના દ્રશ્યો અને દેવતાઓની અદ્ભુત કોતરણી છે. મંદિરની છત પણ સુંદર આકૃતિઓથી શણગારેલી છે.

મલ્લિકાર્જુન મંદિરની કેટલીક પ્રસિદ્ધ કોતરણીઓમાં મહિષાસુરમર્દિની રાક્ષસ, ગુરુકુળ, મહાભારત અને રામાયણના યુદ્ધોના દ્રશ્યો, યશોધરા ચરિત, રોયલ લેડી, કામ અને વસંત, વાંદરો અને વેજ, વાંદરો અને મગર, હાથી લોગનો પીછો કરે છે અને મોહક દ્વારપાલનો સમાવેશ થાય છે. મહામંડપમાં છતને ટેકો આપતા હાથીઓના શિલ્પો છે.

(૮) જંબુ લિંગેશ્વર મંદિર
———————————-

જંબુબુલિંગ મંદિર પત્તદકલમાં જોવા માટેના શ્રેષ્ઠ સ્થળોમાંનું એક છે. ૭મી સદીની આસપાસ બાંધવામાં આવેલ જાંબુલિંગ મંદિર એક ઊંચા પઠાર પર બનેલું છે.

આ મંદિર જંબુલિંગ મંદિર એ ભગવાન શિવને સમર્પિત હિંદુ મંદિર છે, જે યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ પત્તદકલ ગ્રુપ ઓફ મોન્યુમેન્ટ્સનો એક ભાગ છે.

પત્તદકલ બસ સ્ટેન્ડથી ૩૦૦ મીટરના અંતરે મંદિર સંકુલની અંદર ગલગનાથ મંદિરની પાછળ સ્થિત જાંબુલિંગ મંદિર એ ૭મી સદીમાં બનેલું નાનું મંદિર છે.

મંદિર નાગારા શૈલીમાં ગર્ભગૃહ અને નાના મંડપ સાથે બાંધવામાં આવ્યું છે. આ મંદિર ઐહોલ ખાતે હુચીમલ્લી મંદિરની તર્જ પર બાંધવામાં આવ્યું છે પરંતુ કદમાં નાનું છે. મંદિરની સુકનાસીમાં પાર્વતી સાથે ભગવાન શિવની કોતરણીવાળી મૂર્તિ છે. મંદિર એક ઊંચા પ્લિન્થ પર બાંધવામાં આવ્યું છે જેમાં નાના ગાય અને પક્ષીઓથી શણગારેલા પાંચ નાના મોલ્ડિંગ્સ છે.

પવિત્ર સ્થળની દિવાલો પર શિવ, સૂર્ય અને વિષ્ણુની મૂર્તિઓ છે.

(૯) કડાસિદ્ધેશ્વર મંદિર
———————————-

કડાસિદ્ધેશ્વર મંદિર એ પત્તદકલના પ્રખ્યાત ઐતિહાસિક સ્મારકોનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે, જે નગારા શૈલીમાં બનાવવામાં આવ્યું છે. ૧૮મી સદીમાં બનેલું, કડાસિદ્ધેશ્વર મંદિર પત્તદકલના અન્ય મંદિરોની સરખામણીમાં પ્રમાણમાં નાનું છે પરંતુ આ મંદિર હજુ પણ પત્તદકલની મુલાકાતે આવતા પ્રવાસીઓને મોટી સંખ્યામાં આકર્ષવા માટે પુરતું છે !

આ મંદિરમાં પાર્વતી અને શિવની સુંદર મૂર્તિઓ સ્થાપિત છે. સાથે સાથે દ્વારપાળની મૂર્તિઓ પણ પ્રવેશદ્વાર પર જોઈ શકાય છે.

પત્તદકલ બસ સ્ટેન્ડ અને મંદિર સંકુલના પ્રવેશદ્વારથી ૩૦૦ મીટરના અંતરે કાડસિદ્ધેશ્વર મંદિર મંદિર સંકુલનું પ્રથમ મંદિર છે. તે નગારા શૈલીમાં બનેલ 8મી સદીનું નાનું માળખું છે.

કડાસીદેશ્વર મંદિર પ્રમાણમાં નાનું છે જેમાં ગર્ભગૃહ અને હોલ ઊંચા પ્લેટફોર્મ પર બાંધવામાં આવ્યો છે. ભગવાન શિવ અને પાર્વતીની સરસ મૂર્તિ છે. પ્રવેશદ્વાર પર, સારી રીતે કોતરેલા દ્વારપાલક પ્રવાસીઓનું સ્વાગત કરે છે. બાહ્ય દિવાલના ઉપરના ભાગમાં વામન આકૃતિઓ અને પક્ષીઓની સુંદર કોતરણી છે. અભયારણ્યની બહારની દિવાલમાં અર્ધનારેશ્વર, શિવ અને હરિહરની સુંદર શિલ્પો છે.

(૧૦) ચંદ્રશેખર મંદિર
———————————-

ચંદ્રશેખર મંદિર એ એક નાનકડું મંદિર છે જે પૂર્વ તરફ છે. આ મંદિરમાં શિવલિંગ અને બંધ હોલ સાથે ગર્ભગૃહ છે. બારીક શિલ્પવાળા ભીંત સ્તંભો મંદિરની સુંદરતામાં વધુ વધારો કરે છે. તમને આ મંદિરમાં મોટી સંખ્યામાં ભક્તો જોવા મળશે કારણ કે આ મંદિરમાં એક વિશેષતા છે, જે પ્રવાસીઓને વધુ આકર્ષે છે. આ મંદિરની વિશેષતા એ છે કે તેમાં બાકીના મંદિરોની જેમ ઉંચુ ત્રિકોણાકાર શિખર નથી. તેની છત સપાટ છે

(૧૧) મ્યુઝિયમ ઓફ ધ પ્લેસ એન્ડ સ્કલ્પચર ગેલેરી પત્તદકલ
———————————-

ભૂતનાથ ટેમ્પલ રોડ પર આવેલું આ મ્યુઝિયમ પત્તદકલમાં જોવાલાયક સ્થળોમાંનું એક છે. આ સંગ્રહાલયમાં પ્રાચીન સમયના દુર્લભ ગ્રંથો અને શિલ્પોનો સંગ્રહ છે, જે ઇતિહાસ પ્રેમીઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની રહે છે. એટલા માટે જ્યારે પણ તમે પત્તદકલના પ્રખ્યાત પર્યટન સ્થળની મુલાકાત લેવા જાવ તો થોડો સમય કાઢીને આ મ્યુઝિયમની પણ મુલાકાત લેવાં જેવી ખરી !

આ શહેર તેના પુરાતત્વીય મહત્વ માટે ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે. પત્તદકલ ખાતેના પ્રાચીન મંદિરોમાં, નૌપટ્ટદકલમાં સ્મારકોનો સમૂહ, એક હિન્દુ અને એક જૈન મંદિર છે. આ પ્રાચીન અને ઐતિહાસિક મંદિરનું મુખ્ય કેન્દ્ર વિરૂપાક્ષનું મંદિર છે. આ વિરુપક્ષ મંદિરનું નિર્માણ રાણી લોકમહાદેવીએ ઈ.સ. ઇસવીસન ના સમયમાં કરાવ્યું હતું.

આ પત્તદકલ નગર તેના પ્રાચીન સ્મારકો માટે વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત છે. આ શહેર ઐતિહાસિક પ્રેમીઓ અને શ્રદ્ધાળુઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર માનવામાં આવે છે. પત્તદકલમાં હજારો પ્રવાસીઓ આ સ્થળની મુલાકાત લેતા રહે છે.

ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ અનુસાર પત્તદકલની સ્થાપના ૭મી અને ૮મી સદીમાં ચાલુક્ય વંશના સમય દરમિયાન થઈ હતી. પત્તદકલ એટલે રાજ્યાભિષેકનું સ્થળ. ચાલુક્ય વંશના રાજાઓના સમયમાં રાજ્યાભિષેક સમારોહનું આયોજન કરવા માટે આ સ્થળનો ઉપયોગ થતો હતો. પત્તદકલમાં રાજ્યાભિષેકનું મુખ્ય કારણ એ હતું કે આ સ્થાન પવિત્ર માનવામાં આવતું હતું.

પત્તદકલ પ્રાચીન ઐતિહાસિક સ્થળ વિવિધ રાજાઓ-મહારાજાઓ અને રાજવંશોના શાસનનું સાક્ષી બન્યું છે. જેમાં ચાલુક્ય, સંગમા વંશ, મુઘલ સામ્રાજ્યનો સમાવેશ થાય છે.

ઉપસંહાર
———————————-

શું જોવું અને ક્યારે અને કેવી રીતે જોવું એ તો આપણા જ હાથમાં છે ને પણ એનો સમય નિશ્ચિત નથી હોતો જયારે જોવાય અને જેટલું પણ વધારે જોવાય તેલુ સારું ! આ વાત આમ તો સમગ્ર દક્ષિણ ભારત માટે લાગુ પડી શકાય તેમ છે . દક્ષિણ ભારતમાં મંદિર સંકુલ અને મંદિર નગરો ઘણાં છે કે જેમાં એકસાથે અનેક દેવો બિરાજમાન હોય. આમ તો દરેકેદરેક મંદિર અદ્ભુત અને અદ્વિતીય જ છે પણ આ મંદિર સંકુલ જયારે જોઈએ ત્યારે એટલું યાદ રાખવું જોઈએ આપને એક ઇતિહાસના પર્વેદ્દ્વારમાંથી પસાર થઈને જ જોવાં જોઈએ દરેકે.

આ મંદિર સંકુલની એક ખાસ વિશેષતા એ છે કે આમાં સમયની શારડી નથી પાછળ ફરેતી નથી આગળ વધતી પણ સમય જાણે આપણી સાથે સાથેને ચાલતો હોય એવું લાગે છે. ઈતિહાસ અને શિલ્પસ્થાપત્યનો સુભગ સમન્વય એટલે પત્તદકલનું આ મંદિર સમૂહ –સંકુલ ! ઈતિહાસ અને શિલ્પસ્થાપત્યનો સ્પર્શ એ ક્યારેય કર્કશ નથી હોતો. એનાં સંસર્ગમાં અને સંપર્કમાં જેટલું રહેવાય તેટલું વધુ સારું! સાચે જ પિતાજી નસીબદાર છે હોં ! હવે મારો વારો છે !

તમે પણ આ બધાં ત્રિસ્થાનોની મુલાકાત વેળાસર લઇ આવજો અને ઈતિહાસ અને શિલ્પસ્થાપત્ય બની જાઓ તો સારું !

!! હર હર મહાદેવ !!

– જનમેજય અધ્વર્યુ