કંડારિયા મહાદેવ મંદિર – ખજુરાહો, મધ્ય પ્રદેશ

➺ આજે શ્રાવણ મહિનાની શરુઆત થઇગઈ ! અરે ભાઈ શ્રાવણ મહિનો તો દરવરસે આવે છે. આ શ્રાવણ મહિનો એ હિંદુ કેલેન્ડર પ્રમાણે આવતો મહિનો છે એ વિદેશી કેલેન્ડર પ્રમાણે આવતો મહિનો નથી જ. શ્રાવણ મહિનો એટલે ભગવાન મહાદેવજીનો મહિનો. આમ તો આ શ્રાવણ મહિનો દરેક ભગવાનનો મહિનો છે. પણ તેમાય સુર્શ્તીના કલ્યાણકારી ભગવાન મહાદેવજીનું ખાસ વધારે મહત્વ છેમહાદેવજી સાથે આ મહિનાની ઘણી પુરાણકથાઓ સંકળાયેલી છે.અરે આજની જ વાત કરું તો વોટ્સએપ અને ટ્વીટર તથા ફેસબુક પર પણ હર હર મહાદેવ કહેતાં ફોટાઓ અને સ્ટેટસો ઢગલાબંધ આવે છે અને મુકાય છે. શ્રાવણ મહિનાના સોમવારનું ખાસ મહત્વ છે. આમેય સોમવાર ભગવાન શિવશંભુનો વાર !

➺ હર હર મહાદેવ તો હું પણ આ આખા મહિના દરમિયાન કહેવાનો જ છું અને એ પણ મારાં અલગ જ અંદાજમાં. આ ન્દાજ એટલે ભગવાન શિવજીના મંદિરો અને એના શિલ્પ સ્થાપત્યો !

➺ તો આજના પવિત્ર પાવન દિવસે શુભ શરૂઆત કરીએ ખજૂરાહોના કંડારિયા મહાદેવથી. આ મંદિર મારું અતિપ્રિય મંદિર છે કારણકે આ સાથે મારું સમગ્ર અધ્વર્યુ કુટુંબ જોડાયેલું છે. શિવ મહિમ્ન સ્તોત્ર વાંચતો અને સાંભળતો હું આ મંદિરમાંથી જ થયેલો! પઠન હું જોઇજોને કરું છું મોઢે નથી મારી મમ્મી અને મારી બહેનની જેમ ! પણ મારી આસ્થા અતુટ છે એટલે વાંધો નથી આવતો. કંડારિયા મહાદેવ એ ભારતના જો સાત મંદિરો જોવાનું તમને કોઈ કહે તો એમાં પ્રથમ નંબરે આવે છે. અહી આપને ૧૨ જ્યોતિર્લીંગોનને નથી ગણતા. આ ગણતરી એક શિલ્પસ્થાપત્યનના દ્રષ્ટિકોણથી કરાયેલી છે. મારું અતિપ્રિય અને પ્રથમ ક્રમાંકે હોવાથી હું એણે પ્રતમ જ લઉં છું . ખજુરાહો પર અગાઉ હું લખી જ ચુક્યો છું પણ એ સમગ્ર મંદિર સમૂહ-સંકુલમાં ! સ્વતંત્ર દીર્ઘ લેખ પહેલીવાર કરું છું. આવું હું ખજુરાહો અને અમય સંકુલોમાં કે મંદિર સમૂહોમાં કરવાનો જ છું.

➺ તો હવે આજનાં શ્રાવણ મહિનાના પ્રથમ દિવસે આ કંડારિયા મહાદેવ ખાસ તમારા માટે જ !

☞ કંડારિયા મહાદેવ
———————–

➺ કંડારિયા મહાદેવ મંદિર મધ્ય ભારતમાં મધ્ય પ્રદેશના છતરપુર જિલ્લામાં આવેલું છે. તે ખજુરાહો ગામમાં આવેલું છે, અને મંદિર સંકુલ ૬ ચોરસ કિલોમીટર (૨.૩ ચોરસ માઇલ) વિસ્તારમાં ફેલાયેલું છે. તે વિષ્ણુ મંદિરની પશ્ચિમે ગામના પશ્ચિમ ભાગમાં છે.

➺ કંડારિયા મહાદેવ મંદિર કે જેનો અર્થ થાય છે “ગુફાના મહાન ભગવાન”. ભારતના મધ્ય પ્રદેશમાં ખજુરાહો ખાતે જોવા મળતા મધ્યયુગીન મંદિર સમૂહમાં સૌથી મોટું અને સૌથી વધુ સુશોભિત હિન્દુ મંદિર છે. તે ભારતમાં મધ્યયુગીન સમયથી સચવાયેલા મંદિરોના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણોમાંનું એક માનવામાં આવે છે.વળી. તે ખજુરાહો મંદિર સમૂહનું સૌથી ઊંચું મંદિર છે . જે તમે જાતે જોઈ શકો છો અને અહીં ફોટાઓમાં પણ એ ઊંચાઈ અને એ ભવ્યતા અને એ ખુબસુરત કલાકોતરણી પણ સ્પષ્ટ જોઈ શકો છો અને એ અનુભુત પણ કરી જ શકો છો.

☞ કંડારિયા મહાદેવ મંદિરનો ઈતિહાસ
———————–

➺ ખજુરાહો એક સમયે ચંદેલા વંશની રાજધાની હતી. કંડારિયા મહાદેવ મંદિર ભારતમાં મધ્યયુગીન કાળથી સચવાયેલા મંદિરોના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણોમાંનું એક છે ખજુરાહો સંકુલમાં મંદિરોના પશ્ચિમ જૂથમાં સૌથી મોટું છે જે ચંદેલા શાસકો દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું. ગર્ભગૃહમાં દેવતા મંદિરમાં શિવ મુખ્ય દેવતા છે.

➺કંડારિયા મહાદેવ મંદિરનું નિર્માણ વિદ્યાધરના શાસનકાળ દરમિયાન કરવામાં આવ્યું હતું (ઇસવીસન ૧૦૦૩ – ઇસવીસન ૧૦૩૫). આ વંશના શાસનના વિવિધ સમયગાળામાં હિંદુ ધર્મના વિષ્ણુ, શિવ, સૂર્ય, શક્તિ અને તીર્થંકરો માટે પણ ઘણા પ્રખ્યાત મંદિરો સમર્પિત છે. જૈન ધર્મ બંધાયો. મુસ્લિમ ઈતિહાસકાર ઈબ્ન-અલ-અતિરનાના લખાણમાં વિદ્યાધારા રાજા જેને બિડા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે તે એક શક્તિશાળી શાસક હતાં. જેમણે ઇસવીસન ૧૦૧૯માં બાદમાં શરૂ કરાયેલા પ્રથમ હુમલામાં ગઝનીના મહમૂદ સામે લડ્યા હતા. આ યુદ્ધ નિર્ણાયક ન હતું અને મહમૂદને ગઝની પરત ફરવું પડ્યું હતું. મહમૂદગઝની એ ઇસવીસન ૧૦૨૨ માં ફરીથી વિદ્યાધાર સામે યુદ્ધ કર્યું. તેણે કાલિંજરના કિલ્લા પર હુમલો કર્યો. કિલ્લાનો ઘેરો નિષ્ફળ ગયો. તે ઉપાડવામાં આવ્યો અને મહમૂદ અને વિદ્યાધરાએ યુદ્ધવિરામ કર્યો અને ભેટોની આપલે કરીને છૂટા પડ્યા. વિદ્યાધરે તેમના કુટુંબના દેવતા શિવને સમર્પિત કંડારિયા મહાદેવ મંદિરનું નિર્માણ કરીને મહેમુદ અને અન્ય શાસકો પર તેમની સફળતાની ઉજવણી કરી હતી. મંદિરના મંડપના પિલાસ્ટર પરના શિલાલેખમાં મંદિરના નિર્માતાના નામનો ઉલ્લેખ વીરિમદા તરીકે કરવામાં આવ્યો છે, જેને વિદ્યાધરના ઉપનામ તરીકે અર્થઘટન કરવામાં આવે છે. તેનું બાંધકામ ઇસવીસન ૧૦૨૫ અને ઇસવીસન ૧૦૫૦ વચ્ચેના સમયગાળાનું છે.

➺ કંડારિયા મહાદેવ મંદિર સહિત તમામ હયાત મંદિરો ઇસવીસન ૧૯૮૬માંમાં તેની કલાત્મક રચના માટે માપદંડ III હેઠળ અને ઇસવીસન ૧૨૦૨ માં મુસ્લિમો દ્વારા દેશ પર આક્રમણ ન થયું ત્યાં સુધી લોકપ્રિયતા ધરાવતા ચંદેલોની સંસ્કૃતિ માટે માપદંડ V હેઠળ વિશ્વ ધરોહર સ્થળોની યુનેસ્કોની યાદીમાં ઇસવીસન ૧૯૮૬માં અંકિત કરવામાં આવ્યા હતા.

☞ કંડારિયા મહાદેવ સ્થાપત્ય
———————–

➺ કંડારિયા મહાદેવ મંદિર ૩૧ મીટર (૧૦૨ ફૂટ) ઊંચાઈ ધરાવે છે અને તે પશ્ચિમ સંકુલમાં આવેલું છે જે મંદિરોના ખજુરાહો સંકુલના ત્રણ જૂથોમાં સૌથી મોટું છે.[ કંડારિયા, માતંગેશ્વર અને વિશ્વનાથ મંદિરોનો સમાવેશ કરતા મંદિરોના આ પશ્ચિમી જૂથની તુલના શિવના ત્રણ સ્વરૂપોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી “ષટકોણ (એક યંત્ર અથવા કોસ્મો ગ્રામ)” સાથે કરવામાં આવે છે.[મંદિરનું સ્થાપત્ય એ મંડપ અને ટાવરનું એસેમ્બલ છે જે શિખરા અથવા શિખરમાં સમાપ્ત થાય છે. જે મધ્ય ભારતના મંદિરોમાં ૧૦મી સદીમાં સામાન્ય હતું.

➺ મંદિરની સ્થાપના ૪ મીટર (૧૩ ફૂટ) ઊંચાઈના વિશાળ પ્લિન્થ પર કરવામાં આવી છે. પ્લિન્થની ઉપરના મંદિરનું માળખું ખૂબ જ આયોજિત અને આનંદદાયક રીતે વિગતવાર છે. આ સુપરસ્ટ્રક્ચર એક ઢોળાવવાળા પર્વત આકાર અથવા સ્વરૂપમાં બાંધવામાં આવ્યું છે, જે મેરુ પર્વતનું પ્રતીક છે. વિશ્વની રચનાના પૌરાણિક સ્ત્રોત બની છે તેમ જ સુપરસ્ટ્રક્ચરમાં સમૃદ્ધપણે શણગારેલી છત છે જે શિકારામાં સમાપ્ત થતાં ભવ્ય સ્વરૂપમાં ઉગે છે, જેમાં ૮૪ લઘુચિત્ર સ્પાયર્સ છે.

➺ મંદિર ૬ ચોરસ કિલોમીટર (૨.૩ ચોરસ માઇલ) ના લેઆઉટમાં છે. જેમાંથી કંડારિયા મહાદેવ મંદિર સહિત ૨૨ અસ્તિત્વમાં છે. આ મંદિર લાક્ષણિક રીતે ૩૧ મીટર (૧૦૨ ફૂટ) લંબાઇ અને ૨૦ મીટર (66 ફૂટ) પહોળાઈની યોજના પર બાંધવામાં આવ્યું છે જેમાં મુખ્ય ટાવર ૩૧ મીટર (૧૦૨ ફૂટ) ની ઊંચાઈ સુધી પહોંચે છે અને તેને “સૌથી મોટું અને ભવ્ય કહેવામાં આવે છે. ખજુરાહોનું મંદિર.” ભૂમિ સ્તરથી મંદિરના પ્રવેશદ્વાર સુધીના ઉંચા પગથિયાંની શ્રેણી. મંદિરનો લેઆઉટ પાંચ ભાગોની ડિઝાઇન છે, જે ખજુરાહો સંકુલમાં લક્ષ્મણ અને વિશ્વનાથ મંદિરો સાથે સમાનતા ધરાવે છે. પ્રવેશદ્વારની જમણી બાજુએ તોરણ છે.એક ખૂબ જ જટિલ કોતરણીવાળી માળા જે એક જ પથ્થરમાંથી શિલ્પ કરવામાં આવી છે; આવા પ્રવેશદ્વારો હિંદુ લગ્નની સરઘસનો એક ભાગ છે. પ્રવેશદ્વાર પરની કોતરણી “પથ્થરની સ્પર્શેન્દ્રિય ગુણવત્તા અને સપ્રમાણ રચનાનું પાત્ર” દર્શાવે છે જે સમગ્ર મંદિરમાં જોવા મળે છે જેમાં પૂતળાઓની ઉચ્ચ રાહત કોતરણી છે. બારીક છીણી, તીક્ષ્ણ અંકિત રેખાઓ સાથેના સુશોભનની ગુણવત્તામાં “મજબૂત કોણીય સ્વરૂપો અને તેજસ્વી શ્યામ-પ્રકાશ પેટર્ન” છે. કોતરણીઓ વર્તુળોની છે, સર્પાકાર અથવા છંટકાવ કરતી અંડ્યુલેશન્સ, ભૌમિતિક પેટર્ન, સિંહોના મ્હોરાં અને અન્ય એકસમાન ડિઝાઇન જેણે એક સુખદ ચિત્ર બનાવ્યું છે જે આ મંદિર માટે અનન્ય છે, સંકુલમાં અન્ય તમામ લોકોમાં.

➺ પ્રવેશદ્વારથી અંદરની જગ્યામાં ત્રણ મંડપ અથવા હોલ છે, જે ક્રમશઃ ઊંચાઈ અને પહોળાઈમાં વધે છે, જેમાં શિવને સમર્પિત એક નાનકડા ઓરડાનો-ચેમ્બરનો સમાવેશ થાય છે.એક ખંડ જ્યાં શિવલિંગ જે શિવનું ફૅલિક પ્રતીક છે. ગર્ભગૃહ એકબીજા સાથે જોડાયેલા માર્ગોથી ઘેરાયેલું છે જેમાં બાજુ અને આગળની બાલ્કનીઓ પણ છે. બાલ્કનીઓમાં અપૂરતા કુદરતી પ્રકાશને કારણે ગર્ભગૃહમાં ખૂબ જ ઓછો પ્રકાશ હોય છે આ રીતે “ગુફા જેવું વાતાવરણ” બનાવે છે જે મંદિરના બાહ્ય ભાગોથી તદ્દન વિપરીત છે. મંદિરના આંતરિક સભાખંડમાં અને તેના બાહ્ય મુખ પર દેવી-દેવતાઓ, સંગીતકારો અને અપ્સરાઓ અથવા અપ્સરાઓની ઝીણવટપૂર્વક કોતરેલી શિલ્પકૃતિઓ છે. હોલના વિશાળ થાંભલાઓ “વેલો અથવા સ્ક્રોલ મોટિફ” ના સ્થાપત્ય લક્ષણો ધરાવે છે. સભામંડપના ખૂણે-ખૂણે છેદિત પેટર્ન સાથે સપાટી પર કોતરવામાં આવેલા ઇન્સેટ્સ છે. ગર્ભગૃહની ઉપર એક મુખ્ય ટાવર છે અને અન્ય મંટપની ઉપર “અર્ધ-ગોળાકાર, પગથિયાંવાળો, પિરામિડલ” ના આકારમાં બે અન્ય ટાવર છે. ક્રમશઃ વધુ ઊંચાઈ સાથે રચાય છે. મુખ્ય ટાવર એકબીજા સાથે જોડાયેલા ટાવર્સ અને નાના કદના સ્પાયર્સની શ્રેણીથી ઘેરાયેલું છે. આ લઘુચિત્ર સ્પાયર્સના પુનરાવર્તિત સબસેટના સ્વરૂપમાં છે જે મધ્ય કોર પર છે જે મંદિરને પર્વતમાળાના આકારની જેમ અસમાન રીતે કાપવામાં આવેલ સમોચ્ચ આપે છે. હિમાલયના કૈલાસ પર્વત પર જ્યાં ભગવાન શિવ રહે છે, જે અહીંના મંદિરોની થીમ માટે યોગ્ય છે.

➺ મંદિરોની બાહ્ય સપાટીઓ સંપૂર્ણપણે ત્રણ ઊભી સ્તરોમાં શિલ્પોથી ઢંકાયેલી છે. અહીં, છબીઓ સાથે કોતરવામાં આવેલા આડા રિબન છે. જે સૂર્યના પ્રકાશમાં તેજસ્વી ચમકે છે. લયબદ્ધ સ્થાપત્ય સુવિધાઓ પ્રદાન કરે છે. દેવતાઓ અને સ્વર્ગીય માણસોની મૂર્તિઓમાં, અગ્નિ, અગ્નિનો દેવ અગ્રણી છે. તે વિશિષ્ટ સ્થાનો છે જ્યાં શૃંગારિક શિલ્પો ચારે બાજુ ફીટ કરવામાં આવે છે જે મુલાકાતીઓમાં એક મુખ્ય આકર્ષણ છે. આમાંના કેટલાક શૃંગારિક શિલ્પો ખૂબ જ બારીક કોતરેલા છે અને તે મિથુના (સહયોગ) મુદ્રામાં છે જેમાં દંપતીની પાછળ કુમારિકાઓ છે, જે વારંવાર નોંધવામાં આવે છે. કોઈટસ મુદ્રામાં એક “પુરુષની આકૃતિ ઊંધી લટકાવેલી” પણ છે, જે એક પ્રકારનો યોગિક દંભ છે, તેના માથા પર નીચે છે. અનોખામાં સપ્તમાત્રિકાના શિલ્પો પણ છે. જે દેવો ગણેશ અને વીરભદ્ર સાથે માતા દેવીઓના સપ્તદ છે. સાત ભયજનક રક્ષક દેવીઓમાં સમાવેશ થાય છે: બ્રહ્માના હંસ પર બેઠેલી બ્રાહ્મી; શિવના બળદ નંદી પર બેઠેલી ત્રણ આંખોવાળી મહેશ્વરી; કુમારી; વૈષ્ણવી ગરુડ પર ચઢી; ભૂંડના માથાવાળો વારાહી; સિંહના માથાવાળા નરસિમ્હા અને ચામુંડા, રાક્ષસો ચંદા અને મુંડાનો વધ કરનાર. સાર્દુલાની છબી, સિંહના ચહેરા અને નીચલા ભાગમાં માનવ અંગો ધરાવતું પૌરાણિક પ્રાણી મંદિરમાં જોવા મળતી અનોખી આકૃતિ છે.

☞ ખજુરાહોના મંદિરો

☞ ઈતિહાસ
———————–

➺ મધ્યપ્રદેશ એ મહાન પ્રાચીન ભૂમિ છે. મધ્યપ્રદેશ એ ઇતિહાસના વિવિધ સમયગાળાના પ્રતિનિધિઓના સ્મારકોનું ઘર છે. મધ્ય ભારતની સૌથી લોકપ્રિય વિશ્વ ધરોહર સ્થાનો જેમ કે રોક પેઇન્ટિંગ્સ, બૌદ્ધ સ્તૂપ અને મંદિરો, ખજુરાહો તેના અલંકૃત મંદિરો માટે જાણીતું છે જે માનવ કલ્પના, કલાત્મક સર્જનાત્મકતા, ભવ્ય સ્થાપત્ય કાર્ય અને શૃંગારિકતા દ્વારા આધ્યાત્મિક શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે.

➺ ખજુરાહો મંદિરો દેશના સૌથી સુંદર મધ્યયુગીન સ્મારકોમાંના એક છે. આ મંદિરો ચંદેલા શાસકો દ્વારા ઇસવીસન ૯૦૦ અને ઇસવીસન ૧૧૩૦ ની વચ્ચે બાંધવામાં આવ્યા હતા. તે ચંદેલા શાસકોનો સુવર્ણકાળ હતો. એવું માનવામાં આવે છે કે દરેક ચંદેલા શાસકે તેમના જીવનકાળમાં ઓછામાં ઓછું એક મંદિર બનાવ્યું હતું. તેથી બધા ખજુરાહો મંદિરો કોઈ એક ચંદેલા શાસક દ્વારા બાંધવામાં આવ્યાં નથી પરંતુ મંદિર નિર્માણ ચંદેલા શાસકોની પરંપરા હતી અને ચંદેલા વંશના લગભગ તમામ શાસકો દ્વારા અનુસરવામાં આવે છે.

➺ ખજુરાહો મંદિરોનો પ્રથમ નોંધાયેલો ઉલ્લેખ ઈ.સ. ૧૦૨૨માં અબુ રીહાન અલ બિરુની અને ઈ.સ. ૧૩૩૫માં આરબ પ્રવાસી ઈબ્ન બતુતાના વિવરણોમાં છે. સ્થાનિક પરંપરા ખજુરાહોમાં ૮૫ મંદિરોની યાદી આપે છે જેમાંથી માત્ર ૨૫ મંદિરો જાળવણીના વિવિધ તબક્કાઓ પછી બચી રહ્યા છે. અને કાળજી. આ તમામ મંદિરો લગભગ ૯ ચોરસ માઈલના વિસ્તારમાં પથરાયેલા છે.

➺ ખજુરાહોને ચંદેલોની ધાર્મિક રાજધાની માનવામાં આવે છે. ચંદેલા શાસકોએ ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓથી રાજકારણમાં ભેદભાવ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો તેથી તેઓએ મહોબામાં તેમની રાજકીય રાજધાની સ્થાપી જે લગભગ ૬૦ કિમી છે. થોડે દૂર અને ખજુરાહોમાં ધાર્મિક/સાંસ્કૃતિક રાજધાની સ્થાપી. આખું ખજુરાહો એક દીવાલથી ઘેરાયેલું હતું જેમાં પ્રવેશ/બહાર નીકળવા માટે લગભગ ૮ દરવાજા વપરાયા હતા. એવું માનવામાં આવે છે કે દરેક દરવાજા બે ખજૂર/પામ વૃક્ષોથી ઘેરાયેલા છે. આ ખજુરાહોના હાલના વૃક્ષોને કારણે તેનું નામ ખજુરા-વાહિકા પડ્યું છે. હિન્દી ભાષામાં, “ખજુરા” નો અર્થ “તારીખ” અને “વાહિકા” નો અર્થ “બેરિંગ” થાય છે. ઈતિહાસમાં ખજુરાહોનું વર્ણન જેજભક્તિના નામથી પણ કરવામાં આવ્યું છે.

➺ ચંદેલા વંશના પતન પછી (ઇસવીસન ૧૧૫૦ પછી) ખજુરાહો મંદિરો આ વિસ્તારમાં મુસ્લિમ આક્રમણકારો દ્વારા વિનાશ અને વિકૃતિનો ભોગ બન્યા હતા જેના કારણે સ્થાનિક લોકોને ખજુરાહો છોડવાની ફરજ પડી હતી. મુસ્લિમ આક્રમણકારોની અન્ય ધર્મોના પૂજા સ્થાનો પ્રત્યે અસહિષ્ણુતાની શાસક નીતિ હોવાથી ખજુરાહોના તમામ નાગરિકોએ એવી આશા સાથે નગર છોડી દીધું કે તેની એકાંત મંદિરના વિસ્તારમાં મુસ્લિમ આક્રમણકારોનું ધ્યાન આકર્ષિત કરશે નહીં અને આ રીતે મંદિર અને તેઓ પોતે બંને. અસુરક્ષિત રહેશે. તેથી લગભગ ૧૩મી સદીથી ૧૮મી સદી સુધી, ખજુરાહોના મંદિરો બ્રિટિશ ઈજનેર ટી.એસ. બર્ટ દ્વારા પુનઃશોધ ન થાય ત્યાં સુધી લોકપ્રિયતાથી દૂર જંગલમાં રહે છે.

➺ કંડારિયાનું મંદિર શિલ્પોના વિપુલતાથી શણગારેલું છે જે ભારતીય કલાની શ્રેષ્ઠ કૃતિઓમાંની એક છે.

➺ ખજુરાહો ગ્રુપ ઓફ મોન્યુમેન્ટ્સ’ તેના નાગારા-શૈલીના સ્થાપત્ય અને નાયકો અને દેવતાઓના આકર્ષક શિલ્પો માટે પ્રખ્યાત છે. જટિલ મૂર્તિઓની ભવ્યતા એ એક કારણ છે જે તેને પ્રવાસીઓમાં મુલાકાત લેવા માટેનું એક લોકપ્રિય સ્થળ બનાવે છે.

➺ કંડારિયા મહાદેવ નામનું એક હિન્દુ મંદિર છે, ભારતીય ઇતિહાસમાં આ મધ્ય ભારતીય રાજ્ય; મધ્યપ્રદેશમાં ખજુરાહોનું મંદિર એ સ્થળ પરના હયાત મંદિરોમાં સૌથી મોટું અને સૌથી ઊંચું છે. તે શિવને સમર્પિત છે, જે મુખ્ય મંદિરમાં લિંગ દ્વારા રજૂ થાય છે, જે બિલ્ડિંગની મધ્યમાં સ્થિત ગર્ભગૃહ તરીકે પણ ઓળખાય છે.

☞ સ્થાપત્યકલા
———————–

➺ આ મંદિર લગભગ ૬,૫૦૦ ચોરસ ફૂટના વિસ્તારમાં બનેલું છે અને તેની ઊંચાઈ જમીનથી લગભગ ૧૧૭ ફૂટ માપવામાં આવે છે. કંડારિયા મહાદેવ સહિત તમામ મંદિરો પૂર્વ તરફ મુખ કરીને અસાધારણ ચતુર્ભુજ છે. કંડારિયા મહાદેવ મંદિરો અધિષ્ઠાન પર બાંધવામાં આવ્યા છે, જે એક ઊંચું મંચ છે અને જ્યાં ઊભા પગથિયાંનો ઉપયોગ કરીને પહોંચી શકાય છે. મંદિરની અંદર તમામ ખંડ એક બીજા સાથે સારી રીતે ગોઠવાયેલા છે. પ્રવેશદ્વાર પર એક લંબચોરસ હૉલ છે જેને અર્ધમંડપ કહેવાય છે અને જે મંડપ નામના કેન્દ્રિય સ્તંભવાળા હૉલ તરફ દોરી જાય છે જે બદલામાં ગર્ભગૃહ તરફ દોરી જાય છે, જે સૌથી અંધારું ગર્ભગૃહ છે. ગર્ભગૃહની ઉપર મુખ્ય શિખર છે.

➺મંદિરની બહારના ભાગમાં શિલખારા નામનો મુખ્ય ટાવર છે, જેને કૈલાશ પર્વત તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, જે મંદિરનો સૌથી ઊંચો બિંદુ છે, જે હિંદુ પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર હિમાલય પર્વત પર ભગવાન શિવનું ઘર છે. ગ્રેનાઈટ ફાઉન્ડેશનની સાથે આખું મંદિર રેતીના પથ્થરથી બનેલું છે.

☞ ઉપસંહાર
———————–

➺ ઈંચે ઇંચ અદ્ભુત શિલ્પસ્થાપત્ય એટલે આ કંડારિયા મહાદેવ મંદિર. દક્ષિણ ભારતમાં મલેચ્છોનો ગજ વાગ્યો નહીં એટલે એમને એમના જ મળતિયા અને આપણા સો કોલ્ડ વામપંથી ઈતિહાસકારો અને સાહિત્યકારોએ આક્રમણનો સહારો લીધો. કોઈનું પણ વર્ણન-વિવરણ એ આક્રમણનું આબેહુબ નિરૂપણ ના જ કરી શકે. હા. અલ બેરુનીએ ગઝનીના પરાક્રમગાથા લખવા એ ગઝનીની સાથે જરૂર આવતો હતો અને દરેક લૂંટ વખતે એ સાથે સાથેને સાથે જ હતો પણ એણે પણ આ ચંદેલા વિષે અછડતો જ ઉલ્લેખ કરેલો છે. ચંદેલાઓની પરાક્રમગાથા પછીથી જ પ્રકાશમાં આવી છે. જેમાં તથ્ય પણ છે અને ઈતિહાસ એ જાણી જોઇને છુપાવે છે. ગઝની ૧૭ વખતની લૂંટમાં ૮-૯ વખત હાર્યો હતો જે બધે નોંધાયેલું છે તમને ના ખબર હોય એમાં કીન ઇતિહાસનો વાંક તો ન જ કાઢી શકાયને ભલા માણહ !

➺ એમાં કોઈ જ શક નથી કે ચંદેલાઓ બહુ જ પરાક્રમી કશ્ત્રીયો હતાં એમને ગઝનીને પરાસ્ત કર્યો હતો જ એવું સાહિત્યિક ગ્રંથોમાં લખાયેલું છે જ ! ઈતિહાસ પણ એને અનુમોદન આપે છે જ. નથી આપતાં તો આપણા સોશિયલ મીડિયાના કેટલાંક લોકો જે લઘુતાગર્ન્થીથી પીડાય છે એવાં જ !

➺ સાવ સીધી વાત છે જો ગઝની સામેની કહેવાતી જીત (આ શબ્દો મળતિયા ઇતિહાસકારોના છે) પણ આપને તો એણે જીત જ ગણીએ છીએ ! આ જીત પછી જ જો અ કંડારિયા મહાદેવ મંદિર બન્યું હોય તો એને એટલીસ્ટ ગઝનીએ તો નથી જ તોડ્યું કે લુંટ્યું ! એ પછી ઘોર કે ગુલામ વંશ કે ખીલજી વંશમાં પણ આ મંદિરોને કોઈએ નથી જ તોડયા. મંદિરોની મૂર્તિ કે શિલ્પો ખંડિત થવા પાછળ ઘણાં કારણો છે જેને આક્રમણ સાથે કદાપિ સાંકળી શકાય નહીં ! આ મંદિરો આજે પણ એવાં જ છે જેવા તે સમયે બન્યાં હતાં. શું કંડારિયા કે શું ખજુરાહો !

➺ આ તો શું લોકો ને ટેવ પડી ગઈ છે કે મંદિરમાં બધી જ મૂર્તિઓ તૂટે કે શિલ્પસ્થાપત્ય ખંડિત થાય એટલે એ મુસ્લિમ આક્રમણકારોએ જ તોડયું હશે એવું કહેતાં ફરવાની ! મેં જયારે ખજુરાહો પરનો લેખ લખ્યો હતો ત્યારે સ્પષ્ટ જ કહ્યું હતું કે ભારતનું સૌથી અકબંધ અને સૌથી વધુ સમૃધ્દ્ધ મંદિર સમૂહ – સંકુલ ! આવાતને હું આજે પણ વળગી જ રહું છું.

➺ જો તમે સાચી શ્રધ્ધા ધરાવતા હોવ તો આ કંડારિયા મહાદેવના દર્શન જરૂર કરજો અને એના અદ્ભુત અને અલુકિક શિલ્પસ્થાપત્યને મન ભરીને માણી લેજો. જો નાં ગયાં હોવ તો એકવાર ત્યાં જઈ આવજો જરૂર .

➺ એક વાત ખાસ કહેવી છે — ભલે આ શિલ્પસ્થાપત્યો શિલ્પશાસ્ત્ર પ્રમાણે બન્યા હોય પણ ખજૂરાહોના મંદિરો જોતાં એવું લાગે છે કે શાસ્ત્રને બાજુ મુકો અને અદ્ભુત અને અકલ્પનીય કલાકૃતિઓ માણી લો મનભરીને એ જ તો જીવનભરનું ભાથું છે. કંડારિયા મહાદેવ મંદિર એટલાન જ માટે તો વિશ્વપ્રસિધ્ધ છે. જાઓ બને એટલાં જલ્દીથી ત્યાં !

➺ તો આજનો શ્રાવણ માસનો પ્રથમ દિવસ કંડારિયા મહાદેવ મંદિરને નામે !

!! હર હર મહાદેવ !!

– જનમેજય અધ્વર્યુ