કોણાર્કનું વિશાળ સૂર્યચક્ર પૈડું

#કોણાર્કનું_વિશાળ_સૂર્યચક્ર_પૈડું

કોણાર્ક સૂર્યમંદિર. પર હું અતિદીર્ઘ લેખ લખી જ ચુક્યો છું એટલે ફરીવાર તો હમણાં લખવાની કોઈ જ ઈચ્છા નથી પણ આ રથચક્ર હું જન્મ્યો ત્યારથી મારુ પ્રિય શિલ્પ સ્થાપત્ય રહ્યું છે. પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસમાં બનાવેલું આ રથચક ની શિલ્પાકૃતિ આજે પણ મારાં ઘરની શોભા વધારે છે

હમ્પીના પાષાણ રથ પર લખ્યું ત્યારે જ મેં નક્કી કર્યું હતું કે આ રથચક પર હું લખીશ. આજે એ મોકો મળ્યો છે

તો એ નજરાણાને વધાવો.

કોણાર્ક સૂર્ય મંદિર પૂર્વીય ગંગા રાજા નરસિંહદેવ ૨ ના શાસન દરમિયાન ઇસવીસન૧૨૫૦માં બનાવવામાં આવ્યું હતું. જે સૂર્ય દેવને સમર્પિત વિશાળ સુશોભિત રથના રૂપમાં પથ્થરમાંથી બનાવવામાં આવ્યું હતું. હિંદુ વૈદિક પ્રતિમાશાસ્ત્રમાં સૂર્યને પૂર્વમાં ઉગતા અને સાત ઘોડાઓ દ્વારા દોરેલા રથમાં ઝડપથી આકાશમાં મુસાફરી કરતા દર્શાવવામાં આવ્યા છે.

કોણાર્ક મંદિર આ પ્રતિમાને ભવ્ય સ્કેલ પર રજૂ કરે છે. તેમાં ૨૪ ઝીણવટપૂર્વક કોતરેલા પથ્થરનાં પૈડાં છે જેનો વ્યાસ લગભગ ૧૨ ફૂટ (૩.૭ મીટર) છે અને તેને સાત ઘોડાઓના સમૂહ દ્વારા ખેંચવામાં આવે છે. જ્યારે પરોઢ અને સૂર્યોદય દરમિયાન અંતરિયાળથી જોવામાં આવે છે, ત્યારે રથના આકારનું મંદિર સૂર્યને વહન કરતા વાદળી સમુદ્રના ઊંડાણમાંથી બહાર નીકળતું દેખાય છે.

કોણાર્ક સૂર્ય મંદિરના પાષાણ રથના પાષાણ પૈડાં વિશાળ સનડાયલ તરીકે કામ કરે છે. લોકો આજે પણ સમય જણાવવા માટે તેનો ઉપયોગ કરે છે. તેમાં ૮ મુખ્ય સ્પોક્સ છે જે ૨૪ કલાકને ૮ સમાન ભાગોમાં વહેંચે છે, જેનો અર્થ છે કે બે મુખ્ય સ્પોક્સ વચ્ચેનો સમય ૩ કલાક છે.

૮ નાના સ્પોક્સ પણ છે. દરેક નાના સ્પોક ૨ મોટા સ્પોકની મધ્યમાં બરાબર ચાલે છે. આનો અર્થ એ છે કે નાના બોલનાર ૩ કલાકને અડધા ભાગમાં વહેંચે છે, તેથી મુખ્ય સ્પોક અને સગીર સ્પોક વચ્ચેનો સમય એક કલાક અને અડધો અથવા ૯૦ મિનિટનો છે.

વ્હીલની ધારમાં ઘણા બધા મણકા છે. નાનાં અને મોટાં સ્પોકસ એટલેકે સળિયાઓ વચ્ચે ૩૦ મણકા હોય છે. તેથી ૯૦ મિનિટને ૩૦ મણકા વડે વિભાજિત કરવામાં આવે છે. આનો અર્થ એ છે કે દરેક મણકો ૪ મિનિટનું મૂલ્ય ધરાવે છે. મણકા પૂરતા મોટા હોય છે.

તેથી તમે એ પણ જોઈ શકો છો કે પડછાયો મણકાની મધ્યમાં અથવા મણકાના છેડાઓમાંથી કોઈ એક પર પડે છે. આ રીતે આપણે વધુ સમયની ચોક્કસ મિનિટથી ગણતરી કરી શકીએ છીએ. કલ્પના કરો કે લગભગ આજથી ૧૦૦૦ વર્ષ પહેલાં, ખગોળશાસ્ત્રીઓ, એન્જિનિયરો અને શિલ્પકારો વચ્ચે આવું કંઈક બનાવવા માટે કેટલો સમય અને સંકલન થયું હશે. ગણિત એટલે કે ભૂમિતિ, ખગોળશાસ્ત્ર અને જ્યોતિષ વિદ્યાનું કેટલું બહોળું જ્ઞાન હશે તે !

એક આપણે છીએ કે એને મુસ્લિમો સામેની લાડાઈમાં વિજય મેળવ્યો એના વિજયોન્માદમાં આ મન્દિર બનાવ્યું એવી કપોળકલ્પિત વાર્તાઓમાં રચ્યાં પચ્યા રહીએ છીએ. જેમાં રતિભારનું પણ તથ્ય નથી જ. હા પૂર્વીય ગંગાવંશનો સામ્રાજ્ય વિસ્તાર અને સમયગાળો જોતાં એ શક્ય છે પણ દરેક જગ્યાએ મુસ્લિમોને સાંકળવા એ વ્યાજબી નથી જ. કહેવાનો મતલબ છે કે કોણાર્કનું જગવિખ્યાત સૂર્યમંદિર એ પૂર્વીય વિડતારમાં મુસ્લિમો સાથે અથડામણ પછી જ બનેલું છે. જો વિજય મળે તો જ હું મંદિર બનાવું એ વાત શિલ્પસ્થાપત્યમાં બંધ બેસતી નથી જ .એ માટે ઘણી તૈયારીઓ કરવી પડતી હોય છે.

આ સૂર્યમંદિર એ એનું જ પરિણામ છે. જે કોઈ વિજય કે આક્રમણનું મોહતાજ નથી. રહી વાત મુસ્લિમોની તો તેઓ એક હારનો બદલો બીજી વખત લેતાં જ હોય છે. જેમાં જાણે તેઓની જ જીત થઈ હોય એવું વામપંથી અને એમના મળતીયા ઇથાસ્કારો એવું પ્રસ્થાપિત કરતાં હોય છે. જ્યારે હકીકત તો કૈંક ઓર જ હોય છે. આમેય દક્ષિણ -પૂર્વીય રાજ્ય એ મુસ્લિમો ના. આધિપત્યમાં ક્યારેય આવ્યું જ નથી. એ ઇતિહાસમાં નોંધાયેલું જ છે. આવું વિશિષ્ટ મંદિર જે ઘણી ખૂબીઓથી ભરેલું છે તેમાનું આ આદ્દભૂત શિલ્પ જીવનમાં એકવાર તો જોવાં જેવું ખરું જ ખરું !

– જનમેજય અધ્વર્યુ