નિલકંઠેશ્વર મહાદેવ મંદિર વિદિશા – ઉદયપુર, મધ્ય પ્રદેશ

#ભારતનાં_અદભૂત_શિલ્પો
#નિલકંઠેશ્વર_મહાદેવ_મંદિર_વિદિશા_ઉદયપુર_મધ્ય_પ્રદેશ

ઉદયપુર પણ ભારતમાં એક નથી તેમ વિદિશા પણ ભારતમાં એક નથી. મદયપ્રદેશમાં પણ વિદિશા છે અને ત્યાં પણ ઉદયપુર છે. પણ આપણે મન ઉદયપુર એટલે આપણું પાડોશી રાજસ્થાનનું ઉદયપુર – ઉદેપુર ! પણ આ તો એક સમયની મૌર્યકાલીન -ગુપ્તકાલીન રાજધાની વિદિશા. આમેય વિદિશા એ સમ્રાટ અશોકની પટરાણી હતી.

આ વિદિશની બાજુમાં જ ઉદયગીરી નામની ગુફાઓ છે જે અનેક શિલ્પસ્થાપત્યોથી હરીભરી છે. અહીં સમયે અનેક દેવી દેવતાઓના શિલ્પો કંડારવામાં આવ્યાં છે. અહીં ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્યે સ્થાપેલું શિવલિંગ પણ છે તો નિલકંઠેશ્વર મહાદેવ મંદિર પણ છે. જેમાં ભગવાન શિવજીની અનેક પ્રતિમાઓ છે. આ મન્દિર ગુપ્તકાલીન છે. કારણકે ગુપ્તકાળમાં જ સનાતન ધર્મ એની ચરમસીમાએ હતો.

આં ઉદયપુરના નીલકંઠેશ્વર મંદિરમાં ભગવાન શિવની પ્રતિમા નહીં પણ પ્રતિમાઓ છે. એ છે તો વિડીશમાં જ !

વિદિશા ઉદયપુરનું નીલકંઠેશ્વર મંદિર ભગવાન શિવને સમર્પિત છે. મંદિરની બહારની દિવાલ પર પથ્થર પર વિવિધ દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ કોતરેલી છે. મોટાભાગની મૂર્તિઓ ભગવાન શિવના વિવિધ સ્વરૂપોથી શણગારેલી છે. મહત્વપૂર્ણ શિલ્પોમાં ભગવાન ગણેશની મૂર્તિઓ, નટરાજમાં નૃત્ય કરતા ભગવાન શિવ, મહિષાસુર મર્દિની, કાર્તિકેય વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ ચારમાં શિવના નટરાજ (નટેશ) સ્વરૂપની વિશાળ મૂર્તિઓ પણ સ્થાપિત છે.

આ પ્રતિમાઓ ખૂબ જ ભવ્ય અને આકર્ષક છે. તેમના શરીરનું રૂપરેખા નિર્ધારિત ધોરણો અનુસાર બનાવવામાં આવ્યું છે, જેના કારણે આ મૂર્તિઓ જીવંત દેખાય છે. આ કારણોસર, મંદિરમાં નટેશની મૂર્તિઓ લોકોમાં સૌથી વધુ આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે.

શિવ જ્ઞાન, યોગ વીણા અને તમામ શાસ્ત્રોમાં પારંગત હોવા ઉપરાંત તે નૃત્યમાં પણ નિપુણ છે. નટેશના શિલ્પો ભારતીય કલાના મુખ્ય પ્રકરણો છે. નટરાજની મૂર્તિઓ બનાવવાના નિયમો વિવિધ ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે.

નટરાજની મૂર્તિઓમાં ચાર, દસ, બાર અને સોળ હાથનો પણ ઉપયોગ થાય છે. શિવ તેના મુખ્ય બે હાથ વડે નૃત્ય કરે છે, જ્યારે બીજા હાથોમાં વિવિધ શસ્ત્રો હોય છે. નીચે વૃષભ નામના રાક્ષસ, ખેલાડી અને અપસ્મારાનું ચિહ્ન છે, જેમાંથી તેને તેના પગથી દબાવવામાં કે ચોંટી ગયેલો બતાવવામાં આવ્યો છે. રાક્ષસ પર શિવનો વિજય નૃત્ય સ્વરૂપમાં દર્શાવવામાં આવ્યો છે. નીલકંઠેશ્વર મંદિર ઉદયપુરની નટરાજની આ મૂર્તિઓમાં, શિવના આઠ આઠ કુલ સોળ હાથ પ્રદર્શિત છે જેમાં બે મુખ્ય હાથ નૃત્યની મુદ્રામાં છે.

નટેશની એક મૂર્તિમાં રાક્ષસ આપસ્મરા બાજુ પર પડ્યો હતો, બાકીની ત્રણ મૂર્તિઓમાં માત્ર વાદકની મૂર્તિ જ છે.

શિવને મુગટ, હાર, મુંડમલ અને અન્ય આભૂષણોથી શણગારવામાં આવે છે.

લગભગ તમામ મૂર્તિઓ અને તેમના હાથ સંપૂર્ણપણે ખંડિત છે, તેથી શસ્ત્રો વિશે ચર્ચા કરવી શક્ય નથી.શિવને મુગટ, ગળાનો હાર અને મુંડમલ સહિત અન્ય આભૂષણોથી શણગારવામાં આવે છે.

નટરાજ ઉપરાંત શિવની એક મૂર્તિ ત્રિપુરંતકના સંહારને દર્શાવે છે. સોળ હાથવાળા શિવે વિવિધ શસ્ત્રો ધારણ કર્યા છે જે તૂટી ગયા છે.

બીજી પ્રતિમા રાક્ષસ અંધકાસુરની હત્યા સાથે સંબંધિત છે. જેમાં શિવે ભૈરવનું રૂપ ધારણ કર્યું અને અંધકાસુરનો વધ કર્યો. આ પ્રતિમા પણ તોડી નાખવામાં આવી છે.

વિદિશા અનેક રીતે અને અનેક કારણોસર જોવાં જેવું છે.

!! હર હર મહાદેવ !!

– જનમેજય અધ્વર્યુ