ચિદમ્બરમ મંદિર – તામિલનાડુ, ભારત

દક્ષિણ ભારતનું એક જગવિખ્યાત શિવ મંદિર હોય તો તે છે ચિદમ્બરમ ૮૦ના દાયકામાં મદ્રાસ સાહિત્ય પરિષદ વખતે સહકુટુંબ પ્રવાસ કર્યો ત્યારે આ મંદિર જોઈને હું અભિભૂત થઇ ગયેલો આસ્થાપૂર્વક પૂજા -અર્ચના પણ કરેલી. આના વિષે લખવાની ઘણા વખતથી ઈચ્છા હતી, જે આજે પરિપૂર્ણ થઇ રહી છે. તેનો મને અતિઆનંદ છે.

ચિદમ્બરમ મંદિર
——————————-

ચિદમ્બરમ મંદિર એ ભગવાન શિવને સમર્પિત એક અદભૂત મંદિર છે, જે taમિલનાડુના ચિદમ્બરમ મંદિરની મધ્યમાં આવેલું છે. આ મંદિર પોંડિચેરીથી ૭૮ કિમી દક્ષિણમાં અને દક્ષિણપૂર્વ ભારતમાં તમિલનાડુ રાજ્યની રાજધાની ચેન્નાઈથી ૨૩૫ કિમી દૂર છે. સંગમ ક્લાસિક્સ મંદિરના પુનઃસંગ્રહના મુખ્ય આર્કિટેક્ટ તરીકે પરંપરાગત વિશ્વકર્માના આદરણીય કુળ, વિદુવેલવિદુગુ પેરુમાટકનનો ઉલ્લેખ કરે છે. તેના ઈતિહાસમાં ખાસ કરીને પ્રાચીન અને પૂર્વ-મધ્યકાલીન સમયગાળામાં પલ્લવ/ચોલ સમ્રાટોના સમયમાં તેનું અનેક નવીનીકરણ થયું છે.

ચિદમ્બરમ પાંચ સૌથી પવિત્ર શિવ મંદિરોમાંનું એક છે, દરેક પાંચ કુદરતી તત્વોમાંથી એકનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે; ચિદમ્બરમ આકાશ (ઈથર)નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આ શ્રેણીના અન્ય ચાર મંદિરો છેઃ તિરુવનૈકવલ જંબુકેશ્વર, ત્રિચી (પાણી), કાંચી એકમ્બરેશ્વર (પૃથ્વી), કાંચીપુરમ, તિરુવન્નામલાઈ અરુણાચલેશ્વર (અગ્નિ), તિરુવન્ના મલાઈ અને કાલહસ્તી નાથાર (હવા),

મંદિર વિશેષ
——————————-

મંદિર સંકુલ નગરની મધ્યમાં ૫૦ એકરમાં ફેલાયેલું છે. તે ભગવાન શિવ નટરાજ અને ભગવાન ગોવિંદરાજા પેરુમલને સમર્પિત એક પ્રાચીન અને ઐતિહાસિક મંદિર છે, જે થોડા મંદિરોમાંનું એક છે જ્યાં શૈવ અને વૈષ્ણવ બંને દેવતાઓ એક જ જગ્યાએ બિરાજમાન છે. શૈવવાદ (શૈવવાદ) અથવા શૈવવાદના અનુયાયીઓ માટે આ શબ્દ કોઈલ ચિદમ્બરમનો સંદર્ભ આપે છે. તેવી જ રીતે, વૈષ્ણવ ધર્મના અનુયાયીઓ માટે તે શ્રીરંગમ અથવા તિરુવરંગમનો સંદર્ભ આપે છે.

ચિદમ્બરમનું મહત્વ
——————————-

ચિદમ્બરમ શબ્દો ચિતમાંથી ઉતરી આવ્યા હોઈ શકે છે, જેનો અર્થ થાય છે “ચેતના”, અને અંબારમ, જેનો અર્થ થાય છે “આકાશ” (આકાસમ અથવા આકાશમમાંથી); તે ચિદાકાસમ, ચેતનાના આકાશનો ઉલ્લેખ કરે છે, જે તમામ વેદ અને શાસ્ત્રો અનુસાર અંતિમ ધ્યેય છે જે પ્રાપ્ત કરવું આવશ્યક છે. બીજો સિદ્ધાંત એ છે કે તે ચિત્ + અંબલમમાંથી ઉતરી આવ્યો છે. અંબલમનો અર્થ પર્ફોર્મિંગ આર્ટ માટે “સ્ટેજ” થાય છે. ચિદાકાસમ એ અંતિમ આનંદ અથવા આનંદની સ્થિતિ છે અને ભગવાન નટરાજ એ અંતિમ આનંદ અથવા આનંદ નતનમનું પ્રતીકાત્મક પ્રતિનિધિત્વ છે. શૈવ માને છે કે ચિદમ્બરમની યાત્રા મુક્તિ તરફ દોરી જાય છે. બીજી એક થિયરી એ છે કે તે ચિત્રંબલમ શબ્દો પરથી ઉતરી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે “ભગવાનનું નાટક અથવા નૃત્ય” અને અંબલમ જેનો અર્થ થાય છે “મંચ “.

વિશેષ લક્ષણ
——————————-

આ મંદિરની એક અનોખી વિશેષતા નટરાજની રત્ન પ્રતિમા છે. તે ભગવાન શિવને ભરતનાટ્યમ નૃત્યના ભગવાન તરીકે દર્શાવે છે અને તે એવા કેટલાક મંદિરોમાંનું એક છે જ્યાં શિવને શાસ્ત્રીય, આયોનિક લિંગને બદલે માનવશાસ્ત્રની મૂર્તિ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવે છે. ભગવાન નટરાજનું કોસ્મિક નૃત્ય ભગવાન શિવ દ્વારા બ્રહ્માંડની સતત હિલચાલનું પ્રતીક છે. મંદિરમાં પાંચ કોર્ટ છે. અર્ગલુર ઉદય ઇરારાતેવન પોનપારાપ્પિનન (ઉર્ફે વાંકોનારાયણ) એ 1213 એડી આસપાસ ચિદમ્બરમ ખાતે શિવ મંદિરનું પુનઃનિર્માણ કર્યું. આ જ બાના વડાએ તિરુવન્નામલાઈ મંદિર પણ બનાવ્યું હતું. મંદિરનું સંચાલન પરંપરાગત રીતે શિયાવી બ્રાહ્મણોના દીક્ષિતાર નામના અંતર્વિવાહ જૂથ દ્વારા કરવામાં આવે છે, જેઓ તેના પુજારી તરીકે પણ કાર્ય કરે છે.

ચિદમ્બરમ મંદિરની કથા
——————————-

ચિદમ્બરમની વાર્તા ભગવાન શિવની થિલાઈ વનમમાં ચાલવાની દંતકથાથી શરૂ થાય છે (વનમનો અર્થ જંગલ અને થિલાઈ વૃક્ષ – વનસ્પતિશાસ્ત્રીય નામ એક્સોકોરિયા અગાલોચા, મેન્ગ્રોવ વૃક્ષોની એક પ્રજાતિ – જે હાલમાં ચિદમ્બરમ નજીક પિચાવરમ વેટલેન્ડ્સમાં ઉગે છે) તે થાય છે. થિલાઈના વૃક્ષોને દર્શાવતી મંદિરની શિલ્પો

બીજી સદીના છે.

થિલાઈના જંગલોમાં ઋષિઓ અથવા ‘ઋષિઓ’નું એક જૂથ રહેતું હતું જેઓ જાદુની સર્વોચ્ચતામાં માનતા હતા અને ભગવાનને ધાર્મિક વિધિઓ અને ‘મંત્રો’ અથવા જાદુઈ શબ્દો દ્વારા નિયંત્રિત કરી શકાય છે. ભગવાન અદભૂત સુંદરતા અને દીપ્તિ સાથે જંગલમાં ચાલે છે, ‘પિચચંદર’નું રૂપ ધારણ કરીને, ભિક્ષા માંગતો એક સાદો ભિખારી. તે પછી તેની કૃપા અને પત્ની આવે છે જે મોહિની રૂપમાં ભગવાન વિષ્ણુ છે. ઋષિ અને તેની પત્નીઓ સુંદર ભિખારી અને તેની પત્નીની તેજસ્વીતા અને સુંદરતાથી મોહિત થઈ જાય છે.

પોતાની સ્ત્રીઓને મંત્રમુગ્ધ જોઈને, ઋષિ ગુસ્સે થઈ જાય છે અને જાદુઈ ધાર્મિક વિધિઓ કરીને ઘણા ‘સર્પો’ (સંસ્કૃત: નાગ) ને બોલાવે છે. ભિખારી તરીકે, ભગવાન સર્પોને ઉપાડે છે અને તેમના ગંઠાયેલ તાળાઓ, ગરદન અને કમર પર આભૂષણ તરીકે પહેરે છે. વધુ ગુસ્સે થઈને, ઋષિ એક ઉગ્ર વાઘને બોલાવે છે, જેને ભગવાન તેની કમરની આસપાસ શાલ તરીકે પહેરે છે. સંપૂર્ણપણે નિરાશ, ઋષિ તેની બધી આધ્યાત્મિક શક્તિ એકત્રિત કરે છે અને એક શક્તિશાળી રાક્ષસ મુયાલાકનને બોલાવે છે – જે સંપૂર્ણ ઘમંડ અને અજ્ઞાનતાનું પ્રતીક છે. ભગવાન, હળવું સ્મિત પહેરીને, રાક્ષસની પીઠ પર પગ મૂકે છે, તેને સ્થિર કરે છે અને આનંદ તાંડવ (શાશ્વત આનંદનું નૃત્ય) કરે છે અને તેનું સાચું સ્વરૂપ પ્રગટ કરે છે. આ ભગવાન સત્ય છે અને તે જાદુ અને ધાર્મિક વિધિઓથી પરે છે તે સમજીને ઋષિઓ શરણાગતિ સ્વીકારે છે.

આનંદ તાંડવઃ મુદ્રા
——————————-

ભગવાન શિવની આનંદ તાંડવ મુદ્રા એ વિશ્વભરના ઘણા લોકો દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત પ્રસિદ્ધ મુદ્રાઓમાંની એક છે. આ આકાશી નૃત્ય પોઝ આપણને દર્શાવે છે કે ભરતનાટ્યમ નૃત્યાંગનાએ કેવી રીતે નૃત્ય કરવું જોઈએ.

નટરાજના પગ નીચે રહેલો રાક્ષસ સૂચવે છે કે તેના પગ નીચે અજ્ઞાન છે. આ હાથમાં અગ્નિ (વિનાશની શક્તિ) નો અર્થ દુષ્ટતાનો નાશ કરનાર છે. ઊંચો હાથ દર્શાવે છે કે તે તમામ જીવનનો તારણહાર છે. પાછળની વીંટી બ્રહ્માંડનું પ્રતીક છે. તેના હાથમાં ઢોલ જીવનની ઉત્પત્તિનું પ્રતીક છે.

આ મુખ્ય વસ્તુઓ છે જે નટરાજની મૂર્તિ અને આકાશી નૃત્ય દંભને દર્શાવે છે. અહીંથી લગભગ ૩૨ કિમી દૂર મેલાકદમ્બુર મંદિરમાં એક દુર્લભ પ્રકારની તાંડવ મુદ્રા જોવા મળે છે. આ કરાકોઇલમાં, નટરાજ બળદ પર નૃત્ય કરે છે અને દેવની રચનાની પરિક્રમા કરે છે, એક પાલા કલા જે આ મંદિરમાં રાખવામાં આવી છે.

મહત્વ
——————————-

ચિદમ્બરમનો ઉલ્લેખ વિવિધ કાર્યોમાં પણ થાય છે જેમ કે થિલાઈ (અગાઉના થિલાઈ જંગલ પછી જેમાં હવે મંદિર આવેલું છે), પેરુમપત્રપુલિયુર અથવા વ્યાગ્રપુરમ (સંત વ્યાગ્રપથરના માનમાં). મંદિર કમળના હૃદયમાં સ્થિત હોવાનું માનવામાં આવે છે. કોસ્મોસ”: વિરાતા હૃદય પદ્મ સ્થાનમ. જ્યાં ભગવાને તેમના આનંદનું નૃત્ય કર્યું હતું તે સ્થાન, આનંદ તાંડવમ – “થિરુમૂલતનેશ્વર મંદિર” ની દક્ષિણે એક સ્થળ, આજે પોનમ્બલમ/પોરસાબાઈ (પોન એટલે સોનું, અંબલમ/સબાઈ એટલે કે મંચ. ભગવાન શિવjiતેમના નૃત્ય સ્વરૂપમાં છે. તેથી ભગવાનને સભાનાયકર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, જેનો અર્થ મંચના ભગવાન થાય છે.

આ સોનાની છતવાળું પ્લેટફોર્મ ચિદમ્બરમ મંદિરનું ગર્ભગૃહ છે અને ભગવાનને ત્રણ સ્વરૂપોમાં ધરાવે છે: “રૂપ” – ભગવાન નટરાજની હાજરી તરીકે માનવશાસ્ત્રનું સ્વરૂપ, જેને સકલ થિરુમેની કહેવાય છે. “અર્ધ-રૂપ” – ચંદ્રમૌલેશ્વરનું સ્ફટિક લિંગ, સકલ નિષ્કલા થિરુમેનીના રૂપમાં અર્ધ-માનવરૂપ સ્વરૂપ. “નિરાકાર” – ચિદમ્બર રહસ્યમમાં જગ્યા તરીકે, ગર્ભગૃહની અંદર એક ખાલી જગ્યા, નિષ્કલા થિરુમેની.

પંચ ભૂત સ્થળ
——————————-

ચિદમ્બરમ પંચભૂત સ્થાનોમાંનું એક છે, જ્યાં ભગવાનની પૂજા આકાશ અથવા આગમ (“પંચ” – અર્થાત પાંચ, બૂથ – અર્થ તત્વો: પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને અવકાશ અને “સ્થળ” ના રૂપમાં કરવામાં આવે છે. “સ્થળ” નો અર્થ થાય છે. ).

અન્ય સ્થળો
——————————-

કાંચીપુરમમાં એકમ્બરેશ્વર મંદિર, જ્યાં ભગવાનની પૂજા તિરુચિરાપલ્લીમાં તિરુવનાઇકવલ ખાતે પૃથ્વી જંબુકેશ્વર મંદિરના રૂપમાં કરવામાં આવે છે, જ્યાં ભગવાનની પૂજા શ્રીકાલહસ્તીમાં જળ કાલહસ્તી મંદિરના રૂપમાં કરવામાં આવે છે, જ્યાં ભગવાનની પૂજા હવા/હવાના સ્વરૂપમાં કરવામાં આવે છે.

ચિદમ્બરમ એ પાંચ સ્થાનોમાંથી એક છે જ્યાં ભગવાન શિવે તેમનું નૃત્ય કર્યું હતું અને આ તમામ સ્થળોએ સ્ટેજ/એસેમ્બલીઓ છે. ચિદમ્બરમ ઉપરાંત, જેમની પાસે પોર સબાઈ છે, અન્ય છે તિરુવલંગડુ ખાતે રથિના સબાઈ (રથિનમ – રૂબી/લાલ), કોટલ્લામમાં ચિત્ર સભા (ચિત્ર – પેઇન્ટિંગ), રાજથા સભા અથવા વેલ્લી અંબલમ/વેલી – મદુરાઈ મીનાક્ષી અમ્માન મંદિર (રાજથા) સિલ્વર ) અને થમીરા સબાઈ, નેલ્લાઇઅપ્પર મંદિર, તિરુનેલવેલી (થામીરામ – કાંપલ ).

મંદિરના ઇતિહાસ અને એનાં સ્થાપત્યો વિષે વાત ફરી ક્યારેક !

!! ૐ નમઃ શિવાય !!

—————— જનમેજય અધ્વર્યુ