લાડ ખાન મંદિર – ઐહોલ, કર્ણાટક

ઐહોલ વિષે તો હું વિગતે લેખ કરવાનો જ છું પણ એ પહેલાં આ એક નામના મંદિરે મને આ લેખ લખવા પ્રેર્યો છે.નામ છે મુસ્લિમ અને મંદિર છે હિંદુ અને તે પણ આઠમી સદીમાં બંધાયેલું તે વિષે જાણવાની બધાંને જ હોય એટલે આ લેખ દ્વારા હું તમારી ઇન્તેજારી દૂર કરું છું !

ભારતમાં પ્રાચીન સમયથી વિવિધ ઈમારતોનું નિર્માણ થયું છે. આ ઇમારતો છેલ્લી ઘણી સદીઓ દરમિયાન બાંધવામાં આવી હતી. આમાંની મોટાભાગની ઇમારતો ચોક્કસ રાજ્ય અથવા અન્યને સંબોધતી રહી છે.

પ્રાચીન રાજાઓ અથવા સુલતાનો વિશેષતાઓ, કલા અને સંસ્કૃતિને દર્શાવવા માટે મંદિરો, મસ્જિદો, કિલ્લાઓ વગેરે જેવી વિવિધ પ્રકારની ઇમારતોનું નિર્માણ કરીને તેમના રાજ્યની સમૃદ્ધિ દર્શાવે છે.

જો આપણે ઉત્તર ભારત વિશે વાત કરીએ તો આપણે મુઘલ સુલતાનો ખાસ કરીને મુઘલ સમ્રાટ શાહજહાં દ્વારા બાંધવામાં આવેલી મોટાભાગની પ્રાચીન અને અગ્રણી ઇમારતો જોઈએ છીએ.

આ કારણ છે કે શાહજહાંના સમયમાં બાકીના રાજ્યોમાંથી બળવો બંધ થઈ ગયો હતો અને તેણે પોતાના રાજ્યના વિસ્તરણ માટે કોઈ ખાસ વ્યૂહરચના બનાવી ન હતી.

આ કારણે તેમણે યુદ્ધો ઓછા કર્યા પરંતુ તેમને કલા અને સંસ્કૃતિના વિકાસમાં મદદ કરવા માટે સારો સમય મળ્યો અને તેમણે તે સમયનો પૂરો ઉપયોગ કર્યો.

જો આપણે દક્ષિણ ભારતના રાજાઓ વિશે આ જ વાત કરીએ, તો આપણે જોઈએ છીએ કે આ રાજાઓએ પણ ઉત્તર ભારતના રાજાઓની તુલનામાં તેમના રાજ્યમાં કલા અને સંસ્કૃતિની પ્રગતિમાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું છે.

દક્ષિણ ભારત સમુદ્રના ખુલ્લા માર્ગમાં હોવાથી, બહારના લોકો પણ તેની વિવિધ કળાઓના યોગદાનને જુએ છે અને સાચું કહું તો, દક્ષિણ ભારતના રાજ્યો દ્વારા આ ઇમારતો બનાવવા માટે જે કલા શૈલીનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે તે ખરેખર આદિવાસીઓની પ્રશંસા છે.

લાડ ખાનનું મંદિર
————————-

જે ભારતના સૌથી જૂના શિવ મંદિર તરીકે ઓળખાય છે. ભારતમાં પ્રાચીન સમયથી વિવિધ ઈમારતોનું નિર્માણ થયું છે. આ ઇમારતો છેલ્લી ઘણી સદીઓ દરમિયાન બાંધવામાં આવી હતી. આમાંની મોટાભાગની ઇમારતો ચોક્કસ રાજ્ય અથવા અન્યને સંબોધતી રહી છે.

લાડ ખાન મંદિરનું સ્થાન
————————-

લાડ ખાન મંદિર ઐહોલ – આ મંદિર ૫મી સદીમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. આ મંદિર ચાલુક્ય વંશ દરમિયાન થયેલી કલા અને સંસ્કૃતિને પ્રતિબિંબિત કરે છે. પ્રાચીન સમયમાં આ મંદિરનું નામ ચાલુક્ય શિવ મંદિર હતું.

પરંતુ એક મુસ્લિમ શાસકે આ મંદિરને નિવાસ તરીકે દત્તક લીધા પછી, આ મંદિરનું નામ લાડ ખાન મંદિર રાખ્યું હતું એવું કહેવાય છે.

કર્ણાટકના ઐહોલની વિવિધ સંસ્કૃતિઓ અને રાજાઓના ઈતિહાસને ધ્યાનથી રાખે છે. આ એટલા માટે પણ છે કારણ કે દક્ષિણ ભારતના પ્રાચીન રાજાઓએ કર્ણાટકને તેમની કલા અને સંસ્કૃતિના કેન્દ્ર તરીકે રાખ્યું હતું.

ઐહોલમાં મોટાભાગના મંદિરો અથવા પ્રાચીન ઈમારતો કાળા પથ્થરોનો ઉપયોગ કરીને બનાવવામાં આવી છે. જેમ આપણે બધા જાણીએ છીએ, દક્ષિણ ભારતમાં મોટાભાગના મંદિરો તેમની દ્રવિડ શૈલી માટે જાણીતા છે.

લાડ ખાનનું મંદિર પણ આ શૈલીમાં બનેલું છે. જેમાં મુખમંડમ, સભા મંડપ, પ્રદક્ષિણાપથ અને ગર્ભગૃહ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

લાડ ખાન મંદિરનો ઇતિહાસ
————————-

ઐહોલ સમૂહના સૌથી જૂના મંદિરોમાંનું એક લાડ ખાનનું મંદિર માનવામાં આવે છે. આ એટલા માટે છે કારણ કે ઐહોલ અન્ય સમાન મંદિરો સાથે ઉદ્ભવ્યું હતું.

ઐહોલના મંદિરોના નિર્માણમાં ચાલુક્ય વંશના રાજાઓનો મોટો ફાળો હતો.

આ મંદિર ચાલુક્ય વંશના રાજા પુલકેશિન I દ્વારા ઇસવીસન ૫૫૩-ઇસવીસન ૫૬૭ દરમિયાન બન્યું હતું. જ્યારે બાકીના મંદિરને ખસેડવાનું કામ તેમના પુત્ર પુલકેશિન II દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું.

આ સિવાય ઐહોલના અન્ય મંદિરો જયસિંહ અને રણરાગ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યા હતા.

લાડ ખાન મંદિરનું સ્થાપત્ય
————————-

લાડ ખાન મંદિર દ્રવિડિયન શૈલીમાં બનેલું સુંદર મંદિર છે. જો કે તે સમયે મંદિરોમાં મંડપ પ્રચલિત નહોતા, પણ આપણને એક જ પ્રકારનો સમાન આકાર જોવા મળે છે.

મંદિરના બહારના ભાગમાં ૬ સ્તંભો છે. જ્યારે મંદિરના અંદરના ભાગમાં મુખ્ય ભાગને સંભાળવા માટે ૨ અન્ય સ્તંભોનો ઉપયોગ જોવા મળે છે.

બાકીના મંદિરોની જેમ આ સ્તંભો પર આર્ટવર્ક અથવા ચિત્રો કોતરવામાં આવ્યા

આ મંદિરમાં આપણને ફક્ત મુખમંડપ અને સભામંડપ જ જોવા મળે છે.

આ બંને પેવેલિયનને ૧૨-૧૨ થાંભલાઓ દ્વારા એવી રીતે ટેકો આપવામાં આવ્યો છે કે આજ સુધી તેમાં તિરાડો દેખાતી નથી.

એવું માનવામાં આવે છે કે આ મંદિર સૂર્ય ભગવાનનું છે. પરંતુ સમયની સાથે તેમાં વિવિધ ફેરફારો થયા અને આજે આ મંદિર ભગવાન શિવના પ્રાચીન મંદિર તરીકે જોવામાં આવે છે.

જો તમે મંદિરની છત પર નજર નાખો તો તમને વિવિધ પથ્થરની ગટર , જે વરસાદના પાણીને સરળતાથી નીચે ધકેલવામાં સક્ષમ છે.

દૂરથી જોવામાં આવે તો તેમાં લાકડામાંથી બનેલું આકર્ષક સ્થાપત્ય છે, પરંતુ એવું નથી કે તેને એવી રીતે બનાવવામાં આવ્યું છે કે વરસાદી પાણીને દૂર કરી શકાય અને મંદિરની છતને સુરક્ષિત રાખી શકાય.

વિવિધ ઈતિહાસકારો અને વિદ્વાનો માને છે કે તે પહેલા નિવાસસ્થાન તરીકે બનાવવામાં આવ્યું હતું, પછી તેને મંદિરનું સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું હતું.

આ નામ ખાતર અને એના સ્થાપત્ય ક્ખાત્ર આ મંદિર બધાં એ ખાસ જોવું જ રહ્યું. બાકી ઇતિહાસકારોની વાત હું સાચી માનતો જ નથી કારણકે આ બધાં હાલેલટપ્પુ ઈતિહાસકારો છે તો ૨૦મી સદીના જ ! જેનો સિલસિલો આજ સુધી ચાલ્યો આવે છે. ૧૬૦૦ વર્ષનો ઈતિહાસ એમને શું ખબર પડે ! બાય ધ વે આ ઐહોલ એ સમ્રાટ પુલકેશિન ૨ ના સમ્રાટ હર્ષવર્ધન પર મેળવેલા વિજયની યાદ અપાવતાં શિલાલેખો માટે જાણીતું છે. ઐહોલમાં કુલ ૧૨૫ મંદિરો છે કયું જોવું અને કયું ના જોવું એની વિમાસણમાં જરૂર પડી જશો એક વાર તો !

ઐહોલ જાઓ તો ભૂલ્યાં વગર આ મંદિર ખાસ જોજો !

!! હર હર મહાદેવ !!

– જનમેજય અધ્વર્યુ