શ્રી રંગનાથ સ્વામી મંદિર – શ્રીરંગમ

#ભારતનો_ભવ્ય_મંદિર_વારસો
#શ્રી_રંગનાથ_સ્વામી_મંદિર_શ્રીરંગમ

ભારતનું આ ખાસ ખાસમખાસ મન્દિર એ પૌરાણિક પણ છે અને આધુનિક પણ છે. શિલ્પસ્થાપત્યકલા એમાં ચાર ચાંદ લગાડનારી છે. ગણતા થાકી જાવ એટલાં મંદિરો છે અને ગોપુરમો છે અહી.

મન્દિર તારું વિશ્વ રૂપાળું

એવાં નિરાળા મંદિર વિશે જાણવું સૌને ગમશે જ

નામ છે એનું – શ્રી રંગનાથ સ્વામી મંદિર – શ્રીરંગમ

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિર એ ભગવાન રંગનાથને સમર્પિત હિંદુ મંદિર છે. ભગવાન રંગનાથને વિષ્ણુનો અવતાર માનવામાં આવે છે. આ મંદિર ભારતના તમિલનાડુ રાજ્યમાં તિરુચિરાપલ્લીના શ્રીરંગમમાં આવેલું છે, તેથી તેને શ્રીરંગમ મંદિર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

આ મંદિર ભગવાન વિષ્ણુને સમર્પિત ૧૦૮ મુખ્ય મંદિરોમાં પણ સામેલ છે. મંદિરમાં પૂજા કરવાનો થેંકલાઈ રિવાજ અનુસરવામાં આવે છે.

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિર તમિલનાડુ રાજ્યના માંડ્યા જિલ્લામાં તિરુચિરાપલ્લી નામના સ્થળે આવેલું છે. શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિર એક પ્રખ્યાત હિન્દુ મંદિર છે. આ સ્થળ મૈસુર શહેરથી લગભગ પંદર કિલોમીટર દૂર છે. શ્રી રંગનાથ મંદિર ભગવાન વિષ્ણુને સમર્પિત છે અને શહેરનું નામ તેમના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે. આ મંદિર કાવેરી નદીના કિનારે એક ટાપુ પર આવેલું છે.

રંગનાથ સ્વામી મંદિરનો ઇતિહાસ
————————-

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિરનું નિર્માણ સૌપ્રથમ ધર્મ વર્મા ચોલા દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. બાદમાં કાવેરી નદી પર આવેલા પૂરને કારણે મુખ્ય મંદિર નાશ પામ્યું હતું. ઘણા વર્ષો પછી ચોલ રાજા કિલિવલવને મંદિર પરિસરનું પુનઃનિર્માણ કરાવ્યું. તેથી આ મંદિરના નિર્માણનો શ્રેય વિજયનગર સામ્રાજ્યના શાસકોને જાય છે. બાદમાં હોયસાલ રાજાઓ અને હૈદર અલી દ્વારા મંદિરનું વધુ વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યો હતું. મંદિરમાં મળેલા શિલાલેખ મુજબ ઇસવીસન ની ૯મીથી ૧૬મી સદીની વચ્ચે અલાઉદ્દીન ખિલજીના સેનાપતિ અને દિલ્હી સલ્તનતની સેના મલિક કાફુરે મંદિર પર હુમલો કર્યો અને સમગ્ર મંદિરને લૂંટી લીધું. આ લૂંટ વિશે અરબી ગ્રંથોમાં કહેવાયું છે કે તેઓએ (અલાઉદ્દીન ખિલજીની સેના) કાવેરી નદીના કિનારે આવેલા એક સુવર્ણ મંદિર પર હુમલો કરીને તે મંદિરનો નાશ કર્યો અને મંદિરમાં સ્થિત મુખ્ય દેવતાની સુવર્ણ મૂર્તિને લૂંટી દિલ્હી લઈ ગયા.

એવું કહેવાય છે કે મુસ્લિમ સેના મૂર્તિને દિલ્હી તરફ લઈ જઈ રહી હતી ત્યારે એક છોકરીએ શપથ લીધા કે જ્યાં સુધી તે મૂર્તિ જોશે નહીં ત્યાં સુધી તે ઉપવાસ કરશે. તે મુસ્લિમ સેનાને અનુસરીને દિલ્હી પહોંચી. ત્યાં તેણે મહેલમાં પ્રવેશ કર્યો અને જોયું કે સુલતાનની પુત્રી મૂર્તિના પ્રેમમાં પડી ગઈ હતી. યુવતી શ્રીરંગમ પાછી ફરી અને તેણે પેલેસમાં જોયેલી બધી ઘટનાઓ ત્યાંના પૂજારીઓને કહી. મંદિરના પૂજારીઓ સંગીતકારો સાથે દિલ્હી સુલતાનના મહેલમાં ગયા. ત્યાં પહોંચીને તેમણે જોયું કે ભગવાનની મૂર્તિ સુલતાનની પુત્રીના કબજામાં છે. તેણે મૂર્તિ પાછી મેળવવા માટે સુલતાનની સામે ગાયું અને નાચ્યું. તેનું સંગીત જોઈને સુલતાને તેને મૂર્તિ પાછી આપી. બાદમાં તેની પુત્રી મૂર્તિ ન મળવાથી પરેશાન થઈ ગઈ હતી. તેની પુત્રીને ખુશ કરવા માટે સુલતાને ઓ મૂર્તિને પાછા લાવવા માટે ફરીથી તેની સેના મોકલી, પરંતુ આ વખતે તેઓ સફળ થયા નહીં.

તે મૂર્તિ પાછી આવી તે પછી ત્યાંના પૂજારીઓએ ફરીથી મંદિરમાં મૂર્તિની સ્થાપના કરી. મંદિરનું નિર્માણ થયા પછી અને તેની ઉપરની છતને નક્કર સોનાની ચાદરથી કોટેડ કરવામાં આવ્યા પછી, મંદિરમાં નવા મંદિરો, મંડપ અને ગોપુરાઓની શ્રેણી ઉમેરવામાં આવી.

શ્રી રંગનાથ સ્વામીની ધાર્મિક કથા
————————-

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિર વિશે પ્રાદેશિક પૌરાણિક ગ્રંથોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે સમુદ્ર મંથન કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યારે શ્રીરંગમ વિમાન સમુદ્ર મંથનમાંથી બહાર આવ્યું હતું. જે અનેક યુગો સુધી સત્યલોકમાં રહ્યા. બાદમાં રાજા ઇક્ષ્વાકુએ ભગવાન બ્રહ્માની તપસ્યા કરી અને તે વિમાનને પોતાની સાથે અયોધ્યા લઇ ગયા. બાદમાં જ્યારે ભગવાન વિષ્ણુના અવતાર ભગવાન રામે રાવણનો વધ કર્યો ત્યારે તેમણે આ વિમાન વિભીષણને આપ્યું હતું. જ્યારે વિભીષણ આ વિમાનમાંથી પાછા ફરતા હતા ત્યારે તેમનું વિમાન શ્રીરંગમ વિમાનમ દ્વીપ પર રોકાઈ ગયું હતું અને અહીંથી આગળ વધ્યું ન હતું. તેથી વિભીષણે આ વિમાન ધર્મ વર્મા નામના સ્થાનિક રાજાને આપ્યું. ધર્મ વર્માએ આ વિમાનને દક્ષિણ મુખ્ય દિશામાં કાયમ માટે સ્થાપિત કર્યું. દક્ષિણ દિશામાં રાખવાને કારણે આ મૂર્તિ હંમેશા દક્ષિણ દિશા તરફ નમેલી રહે છે.

અન્ય એક દંતકથા અનુસાર — ચાર બાળ સંતો રંગનાથના દર્શન કરવા શ્રીરંગમ આવ્યા હતા. તેમને વૈકુંઠના રક્ષકો જય અને વિજયએ અટકાવ્યાં હતાં. ઘણી આજીજી કર્યા પછી પણ તેમને મંદિરમાં પ્રવેશ આપવાનો ઇનકાર કરવામાં આવ્યો હતો. ચારેય ગુસ્સે થયા અને એક જ અવાજમાં પૂજારીઓને શાપ આપીને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. બધા પૂજારીઓ ભગવાન વિષ્ણુ પાસે ગયા અને તેમને શ્રાપ વિશે જણાવ્યું. તેથી ભગવાન વિષ્ણુએ કહ્યું કે તે શ્રાપને ઉલટાવી શકશે નહીં અને તેને બે વિકલ્પો આપ્યા. પ્રથમ ત્રણ જન્મો ભગવાન વિષ્ણુનો વિરોધ કરનારા રાક્ષસો તરીકે જન્મ લે છે. બીજું, આગામી સાત જન્મો પછી સારા માનવી બનો. બધા પુરોહિતોએ રાક્ષસ હોવાનું સ્વીકાર્યું અને તેઓએ હિરણ્યાક્ષ અને હિરણકશ્યપ, રાવણ અને કુંભકર્ણ, શિશુપાલ અને દંતવક્ર તરીકે જન્મ લીધો. તે બધા રાક્ષસોને મારવા માટે ભગવાન વિષ્ણુએ વરાહ, નરસિંહ, રામ અને કૃષ્ણ તરીકે ચાર અવતાર લીધા.

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિરની ભૂગોળ
————————-

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિરને ક્ષેત્રફળના આધારે ભારતનું સૌથી મોટું હિન્દુ મંદિર માનવામાં આવે છે. આ મંદિરનો વિસ્તાર લગભગ ૬,૩૧,૦૦૦ ચોરસ મીટર અથવા ૧૫૬ એકર છે. આ મંદિર કાવેરી નદીના કિનારે આવેલું છે. જેને દક્ષિણ ભારતની ગંગા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ મંદિરમાં નવરંગા મંડપમ છે જે ગર્ભગૃહની આસપાસ આવેલું છે. પ્રમુખ દેવતા શ્રી રંગનાથ સાત માથાવાળા શેષનાગની ટોચ પર સુષુપ્ત મુદ્રામાં બિરાજમાન છે. દેવી લક્ષ્મી ભગવાન રંગનાથના ચરણોમાં બિરાજમાન છે. દેવી રંગનાયકી આ સુંદર મંદિરના મુખ્ય દેવતા છે. દ્રવિડિયન શૈલીમાં બનેલ, આ મંદિરની ભવ્ય સ્થાપત્ય અને વિશેષ કોતરણી ખરેખર આંખને આનંદ આપે છે. આ મંદિર ભગવાન રંગનાથને સમર્પિત છે.

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિરની સ્થાપત્યકલા
————————-

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિર દક્ષિણ ભારતના પ્રસિદ્ધ દ્રવિડિયન શૈલીમાં બનાવવામાં આવ્યું છે. આ મંદિરની દિવાલોની લંબાઈ ૯,૯૩૪ મીટરથી વધુ છે. મંદિરમાં ૧૭ ગોપુરમ, ૩૯ મંડપ, ૫૦ નાના મંદિરો, ૯ પવિત્ર પાણીના કુંડ અને ૧૦૦૦ સ્તંભો સાથેનો હોલ છે. જેની અંદર અનેક નાના-નાના જળાશયો છે. મંદિરમાં બે બહારના ચોગાન, એક રહેણાંક સંકુલ અને બજાર છે.આ પ્રાંગણમાં દુકાનો, રેસ્ટોરન્ટ અને ફૂલની દુકાનો છે. મંદિરની અંદર ભગવાન વિષ્ણુ અને તેમના અવતાર જેવા કે રામ અને કૃષ્ણ વગેરેના મંદિરો છે. મુખ્ય મંદિર દેવી લક્ષ્મી અને વૈષ્ણવ સંતોને સમર્પિત છે. નોંધનીય બાબત છે કે — આ મંદિરો તમિલ કવિ-સંતો અને અલ્વાર નામના ફિલસૂફો તેમજ શ્રી વૈષ્ણવ પરંપરાના રામાનુજ અને માનવલા મામુનિગલ જેવા હિન્દુ ફિલસૂફોની ઉજવણી કરે છે. વર્ષોથી વિવિધ મંડપો અને ગોપુરમોનું નિર્માણ. શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિરનું સ્થાપત્ય તમિલ પરંપરાના હિંદુ મંદિરોના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણોમાંનું એક છે, ગોપુરમો બાંધ્યા પછી પણ.

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિરનો મંડપ
————————-

શ્રી રંગનાથસ્વામી મંદિરમાં અનેક પ્રકારના હોલ અથવા મંડપ આવેલા છે. જેની માહિતી નીચે આપેલ છે –

(૧) હજાર થાંભલાઓ સાથે ગ્રેનાઈટથી બનેલા હોલની રચના થિયેટર જેવી છે. તેની શૈલી વિજયનગર શાસનની છે. તેની પાસે એક કેન્દ્રિય પહોળી પાંખ છે, જેમાં દરેક બાજુએ સાત પાંખ છે, જેમાં ચોરસ પેટર્નમાં થાંભલા છે.

(૨) શેશરાય હોલ નાયક શાસન દરમિયાન બાંધવામાં આવેલી જટિલ કોતરણી શૈલીના આધારે બનાવવામાં આવ્યો છે. તે ચોથા આંગણાની પૂર્વ દિશામાં આવેલું છે. આ કોમ્યુનિટી હોલનો ઉત્તરીય ભાગ ૪૦ કૂદતા પ્રાણીઓને દર્શાવે છે.

(૩) ગરુડ મંડપમનું નામ ભગવાન વિષ્ણુના વાહન પરથી રાખવામાં આવ્યું છે, જેનું નામ ગરુડ છે. તે ત્રીજા આંગણાની દક્ષિણ બાજુએ છે. કોમ્યુનિટી હોલની અંદર, તેના સ્તંભો પર ચિત્રાત્મક શિલ્પો છે. આ હોલની મધ્યમાં ગરુડનો આકાર પણ બનાવવામાં આવ્યો છે.

(૪) કિલી મંડપમ તે પહેલા આંગણાની અંદર જોવા મળે છે. તે ભગવાનના રંગનાથ ગર્ભગૃહની બાજુમાં આવેલું છે. અહીં હાથીને સીડીઓ ચડતો બતાવવામાં આવ્યો છે, જે મીટિંગ હોલ તરફ દોરી જાય છે. અહીં ૧૭મી સદીના હિંદુ શાસકોના શાસનને દર્શાવવામાં આવ્યું છે. હોલ અને માળખાકીય તત્વો પ્રાણીઓ સાથે કોતરવામાં આવે છે. હોલમાં મધ્યમાં ચાર કોતરણીવાળા થાંભલાઓ સાથેનો ચોરસ પ્લેટફોર્મ છે.

રંગ વિલાસા મંડપમે તીર્થયાત્રીઓના જૂથો અને પરિવારો સાથે બેસીને આરામ કરવા માટે થાંભલાઓ વચ્ચે વિશાળ જગ્યાઓ સાથે કોમ્યુનિટી હોલ બનાવ્યા છે. હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓના ભીંતચિત્રો અને રામાયણના વર્ણનોથી ઘેરાયેલા.

થોડુંક વધારે
——————————————-

ઇતિહાસ
————————-

મંદિર સાથે સંકળાયેલા પુરાતત્વીય શિલાલેખો આપણને ૧૦મી સદીમાં જ જોવા મળે છે. મંદિરમાં દેખાતા શિલાલેખો ચોલા, પાંડય, હોયસાલ અને વિજયનગર સામ્રાજ્યોના છે. જેમણે તિરુચિરાપલ્લી જિલ્લામાં શાસન કર્યું હતું.

આપણે ૯મીથી ૧૬મી સદી વચ્ચેના મંદિરનો ઈતિહાસ જોઈએ છીએ અને તેની આસપાસ મંદિર સાથે સંકળાયેલ પુરાતત્વીય સમાજ પણ આપણને દેખાય છે.

જ્યાં પહેલા રંગનાથનની પ્રતિમા સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી, તે પછીથી જંગલમાં ફેરવાઈ ગઈ. થોડા સમય પછી જ્યારે ચોલ રાજા શિકાર માટે પોપટનો પીછો કરી રહ્યો હતો ત્યારે તેને અચાનક ભગવાનની મૂર્તિ મળી.
આ પછી રાજાએ રંગનાથસ્વામી મંદિર પરિસરને વિશ્વના સૌથી મોટા મંદિરોમાંનું એક બનાવવા માટે વિકસાવ્યું.

ઈતિહાસકારોના મતે —- દક્ષિણ ભારતમાં શાસન કરનારા સામ્રાજ્યો (મુખ્યત્વે ચોલા, પાંડય, હોયસાલ અને નાયકો)એ પણ સમયાંતરે મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કર્યો અને તમિલ સ્થાપત્યના આધારે મંદિરનું નિર્માણ કર્યું.

આ સામ્રાજ્યો વચ્ચેના આંતરિક વિખવાદો દરમિયાન પણ શાસકોએ મંદિરના સંરક્ષણ અને જીર્ણોદ્ધાર પર વધુ ધ્યાન આપ્યું હતું. એવું કહેવાય છે કે ચોલ રાજાએ મંદિરને સાપનો સોફા ભેટમાં આપ્યો હતો.

કેટલાક ઈતિહાસકારોએ રાજાનું નામ રાજમહેન્દ્ર ચોલ રાખ્યું છે, જે રાજેન્દ્ર ચોલા ૨ ના પુત્ર હતા. પરંતુ તે પણ ખૂબ જ રસપ્રદ છે કે પછીના શિલાલેખોમાં આપણને તેમનો કોઈ ઉલ્લેખ જોવા મળતો જ નથી. ચોથી સદીમાં કે નવમી સદીમાં પણ આપણે તેમનો ઉલ્લેખ જોતા નથી.

જ્યારે મલિક કાફુરે ઇસવીસન ૧૩૧૦ થી ઇસવીસન ૧૩૧૧ સુધી રાજ્ય પર આક્રમણ કર્યું ત્યારે તે દેવતાઓની મૂર્તિઓ પણ ચોરીને દિલ્હી લઈ ગયો.

આ સાહસિક કારનામામાં શ્રીરંગમના તમામ ભક્તો દિલ્હી જવા રવાના થયા અને તેઓએ મંદિરનો ઈતિહાસ કહીને સમ્રાટને મંત્રમુગ્ધ કરી દીધા. તેની પ્રતિભા જોઈને બાદશાહ ખૂબ જ ખુશ થયો અને તેણે શ્રીરંગમની મૂર્તિ ભેટમાં આપી. એ પછી ધીમે ધીમે સમય પણ બદલાયો.

હિંદુ માન્યતા અનુસાર, શ્રી રંગનાથન ભગવાન વિષ્ણુના અવતાર છે. એક લોકપ્રિય દંતકથા અનુસાર, વૈદિક કાળમાં ગૌતમ ઋષિનો ગોદાવરી નદીના કિનારે આશ્રમ હતો. ત્યારે અન્ય વિસ્તારોમાં પાણીની તીવ્ર અછત હતી. એક દિવસ પાણીની શોધમાં કેટલાક ઋષિ ગૌતમ ઋષિના આશ્રમમાં પહોંચ્યા.

તેમની ક્ષમતા અનુસાર ગૌતમ ઋષિએ તેમનું સન્માન કર્યું અને તેમને ભોજન કરાવ્યું. પણ ઋષિઓને તેની ઈર્ષ્યા થઈ. ખાતરની જમીનના લોભમાં ઋષિઓએ મળીને છેતરપિંડી કરીને ગૌતમ ઋષિ પર ગાયની હત્યાનો આરોપ લગાવ્યો અને તેમની આખી જમીન છીનવી લીધી.

આ પછી ગૌતમ ઋષિ શ્રીરંગમ ગયા અને શ્રી રંગનાથની પૂજા કરી અને તેમની સેવા કરી. ગૌતમ ઋષિની સેવાથી પ્રસન્ન થઈને શ્રી રંગનાથે તેમને દર્શન આપ્યા અને આખો વિસ્તાર તેમને આપી દીધો. એવું માનવામાં આવે છે કે ગૌતમ ઋષિની વિનંતી પર બ્રહ્માએ સ્વયં આ મંદિરનું નિર્માણ કર્યું હતું.

અહીં હાજર ૨૩૬ ફૂટ ઊંચા મંદિરનું મુખ્ય ગોપુરમ આકર્ષણનું કેન્દ્ર માનવામાં આવે છે. તેને ‘રાજગોપુરમ’ કહે છે. અહીં તમે જોશો કે મંદિરનો ઉપરનો ભાગ સંપૂર્ણપણે સોનાથી જડાયેલો છે. મંદિરમાં તમને ભગવાન વિષ્ણુની અદ્ભુત મૂર્તિ જોવા મળશે. તે સુતેલી મુદ્રામાં છે. તેમના આ સ્વરૂપને ‘શ્રી રંગનાથ’ નામથી પૂજવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, તમને અહીં અન્ય દેવી-દેવતાઓને સમર્પિત મંદિરો પણ જોવા મળશે. આર્કિટેક્ચરલ કળા વિશે વાત કરીએ તો, અહીં તમને તમિલ શૈલીની વિપુલતા જોવા મળશે.

શ્રીરંગમ મંદિર એ ભારતનું સૌથી મોટું મંદિર સંકુલ છે અને વિશ્વના સૌથી મોટા ધાર્મિક સંકુલોમાંનું એક છે. આમાંની કેટલીક સંરચનાઓ સદીઓથી જીવંત મંદિરો તરીકે પુનઃનિર્માણ, વિસ્તરણ અને નવીનીકરણ કરવામાં આવી છે. નવીનતમ ઉમેરો બાહ્ય ટાવર છે જે લગભગ ૭૩ મીટર (૨૪૦ ફૂટ) ઊંચો છે જે ઇસવીસન ૧૯૮૭માં પૂર્ણ થયો હતો. શ્રીરંગમ મંદિર ઘણીવાર વિશ્વના સૌથી મોટા કાર્યરત હિંદુ મંદિરોમાંના એક તરીકે સૂચિબદ્ધ થયેલું છે, સૌથી મોટું હજુ પણ મોટું અંગકોર વાટ છે. હાલનું મંદિર. મંદિર એક સક્રિય હિન્દુ પૂજાનું ઘર છે અને તે શ્રી વૈષ્ણવ ધર્મની થેંકાઈ પરંપરાને અનુસરે છે. તમિલ મહિના મારગઝી (ડિસેમ્બર-જાન્યુઆરી) દરમિયાન યોજાતા વાર્ષિક ૨૧-દિવસીય ઉત્સવમાં ૧ લાખ મુલાકાતીઓ આવે છે. મંદિર સંકુલને યુનેસ્કો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યું છે, અને તે યુનેસ્કોની કામચલાઉ યાદીમાં છે.

સ્થાપત્ય
————————-

શ્રીરંગમ મંદિરના ચાર આંતરિક પ્રાંગણની યોજના (બર્ગેસ, ૧૯૧૦)

મંદિરનું પ્રાંગણ (પ્રકારમ અથવા મથિલ સુવરમાં બંધાયેલ ૭ કેન્દ્રિત બિડાણ સાથે). દરેક સ્તરમાં દિવાલો અને ગોપુરમ હોય છે, જે ૧૬મી સદીમાં અને પછી બાંધવામાં આવે છે. આ દિવાલો કુલ ૩૨,૫૯૨ ફીટ (૯,૯૩૪ મીટર) અથવા છ માઈલથી વધુ લાંબી છે. મંદિરમાં ૧૭ મોટા ગોપુરમ (ટાવર, કુલ ૨૧) છે.

આ મંદિર ઉત્તર-દક્ષિણ અને પૂર્વ-પશ્ચિમ ધરીથી જોડાયેલ કાવેરી નદીથી ઘેરાયેલા ટાપુ પર આવેલું છે. નદીને લાંબા સમયથી પવિત્ર માનવામાં આવે છે, અને તેને દક્ષિણ ગંગા અથવા “દક્ષિણની ગંગા” કહેવામાં આવે છે. બહારના બે પ્રકર્મ (બાહ્ય આંગણા) રહેણાંક છે અને દુકાનો, રેસ્ટોરન્ટ્સ અને ફૂલોના સ્ટોલવાળા બજારો ધરાવે છે. પાંચ આંતરિક આંગણામાં વિષ્ણુ અને તેમના વિવિધ અવતાર જેવા કે રામ અને કૃષ્ણના મંદિરો છે. મુખ્ય મંદિરો પણ દેવી લક્ષ્મી અને વૈષ્ણવ સંતોને સમર્પિત છે.

ઘણી સદીઓના ગાળામાં વિવિધ મંડપ અને ગોપુરાઓનું નિર્માણ થયું હોવા છતાં, રંગનાથસ્વામી મંદિરનું સ્થાપત્ય તમિલ પરંપરામાં હિંદુ મંદિર પ્લાનોમેટ્રિક ભૂમિતિ આગમા ડિઝાઈન ગ્રંથો તરફનું એક શ્રેષ્ઠ ચિત્ર છે. ભારતીય આર્કિટેક્ચરના પ્રોફેસર અને કલા ઇતિહાસકાર જ્યોર્જ મિશેલના જણાવ્યા અનુસાર —-શ્રીરંગમ સંકુલનીની નિયમનકારી ભૂમિતિ અને આયોજન “એક ધાર્મિક પરિમાણ લે છે કારણ કે તમામ સ્થાપત્ય ઘટકો, ખાસ કરીને કેન્દ્રીય ગોપુરા અને સૌથી અગત્યનું કોલોનેડ અને મંડપ, ગોઠવાયેલા છે. મુખ્ય દિશાઓ. દ્વારા નિર્ધારિત અક્ષ” આ સંરેખણ એ માર્ગોને એકીકૃત કરે છે જે ભક્તો સૌથી અંદરના ગર્ભગૃહમાં મુસાફરી કરતી વખતે અનુસરે છે.

વેણુગોપાલ મંદિરમાં શિલ્પ
————————-

આ મંદિર સંકુલમાં ૫૦થી વધુ મંદિરોનો સમાવેશ થાય છે. આ વિષ્ણુ, લક્ષ્મી તેમજ વિવિધ વૈષ્ણવ વિદ્વાનો અને કવિઓને સમર્પિત છે. વિષ્ણુના મંદિરો તેમને તેમના વિવિધ અવતારોમાં તેમજ તેમની છબીઓમાં દર્શાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, રંગનાથસ્વામી મંદિરના મંદિરો અને પ્રતીકવાદમાં ચક્રથજવર, નરસિંહ, રામ, હયગ્રીવ અને ગોપાલ કૃષ્ણનો સમાવેશ થાય છે.

ચક્રથાજવરા મંદિર અકાલંકાની દક્ષિણ તરફ પૂર્વમાં આવેલું છે. ચોલાસ દરમિયાન બાંધવામાં આવેલ મુકમંડપ (સ્તંભોની છ પંક્તિઓ) અને વિજયનગર સામ્રાજ્યના સમયગાળા દરમિયાન બાંધવામાં આવેલ આઠ સ્તંભોની છ પંક્તિઓ સાથેના મહામંડપ દ્વારા ગર્ભગૃહ સુધી પહોંચવામાં આવે છે. ગર્ભગૃહની આસપાસ પરિક્રમા માર્ગ છે. ચક્રથજાવરની છબી પાછળ નરસિંહ સાથે કોતરેલી છે અને તે ગર્ભગૃહની આસપાસના માર્ગ પરથી જોઈ શકાય છે. વેણુગોપાલ મંદિર, સૌથી વિસ્તૃત કોતરણીમાંનું એક, મંદિરના ચોથા વર્તુળના દક્ષિણ-પશ્ચિમ ખૂણામાં આવેલું છે, જે 1674ના શિલાલેખ મુજબ ચોકકાનાથ નાયક દ્વારા બાંધવામાં આવ્યું હતું.

ત્યાં એક સુવર્ણ વિમાનમ (ગૃહની ઉપર તાજ ટાવર) છે. તે તમિલ ઓમકારા (ઓમ પ્રતીક) ના આકારમાં છે, જેમાં ગેબલ માનવરૂપી પરવાસુદેવનું ચિત્રણ કરે છે, રામાનુજ કોતરણી સાથે પણ છે અને સોનામાં પ્લેટેડ છે. અંદર, શ્રી રંગંથર, આદિશેષની 6-મીટર (૨૦ ફૂટ) ઈમારત, એક વીંટળાયેલા સર્પ પર પડેલો જોઈ શકાય છે.આ દિશામાં પાંચ હૂડ છે અને તે સાડા ત્રણ રાઉન્ડમાં વીંટળાયેલ છે. વિષ્ણુનું માથું એક નાના નળાકાર ઓશીકા પર ટકે છે અને તેની જમણી હથેળી, જે ઉપર તરફ છે, તે તેના માથાની બાજુમાં છે. શ્રીદેવી (દેવી લક્ષ્મી) કે ભૂદેવી (પૃથ્વી દેવી) ને તેમના પગ પાસે દર્શાવવામાં આવ્યા નથી, જેમ કે મધ્યયુગીન યુગના ચિત્રોમાં જોવા મળે છે. ગર્ભગૃહમાં, બ્રહ્માને બહાર બતાવવામાં આવતા નથી અથવા તેમની નાભિ સાથે જોડાયેલા નથી. જો કે, શ્રીદેવી, ભૂદેવી અને અલાગીયામનવલનની શોભાયાત્રાની છબીઓ તેમના દર્શન (જોવા)ને સરળ બનાવવા માટે અલગ-અલગ સ્થળોએ ગર્ભગૃહની અંદર રહે છે.

ગર્ભગૃહમાં દક્ષિણના પ્રવેશદ્વારથી પ્રવેશ કરી શકાય છે, જેનું મુખ વિષ્ણુની સામે છે. દરવાજો, જેને ગાયત્રી મંડપમ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, મુખમંડપમમાંથી પ્રવેશતાં જ જયા અને વિજય દ્વારપાલોથી ઘેરાયેલો છે. ઉપરનું વિમાન લંબગોળ પ્રક્ષેપણ હોવા છતાં ગર્ભગૃહ ગોળાકાર છે. પરિક્રમા માર્ગ (પ્રદક્ષિણા-પથ) ઘડિયાળના કાંટાની દિશામાં મુસાફરી કરવા માટે ચોરસમાં નિર્ધારિત છે. ગર્ભગૃહ એક ઊંચા ચોરસ તિરુવન્નાલીથી ઘેરાયેલું છે.

સ્તંભો અને અન્ય આંતરિક ચોરસથી ઘેરાયેલું છે. જ્યારે મુલાકાતી આરામ કરી રહેલા વિષ્ણુની આસપાસ પરિક્રમા પૂર્ણ કરે છે, ત્યારે વ્યક્તિ ચાર વધારાની છબીઓ જુએ છે. મુખ્ય ગર્ભગૃહની અંદરની પશ્ચિમી દિવાલ પર વિઘ્નેશ્વર (શિવ અને પાર્વતીના પુત્ર, ગણેશ, શૈવ ધર્મ) છે, ઉત્તર-પશ્ચિમ ખૂણા પર યોગ-અનંતા (વિષ્ણુ શેષ, વૈષ્ણવ યોગ મુદ્રામાં બેઠેલા), ઉત્તર તરફ- પૂર્વમાં બીજી તરફ યોગ-નરસિંહ (યોગ મુદ્રામાં બેઠેલા નરસિંહ, વૈષ્ણવ ધર્મ), અને પૂર્વ દિવાલ પર દુર્ગા (પાર્વતી, શક્તિવાદનું એક પાસું) છે.

વિમાનના બહારના ભાગમાં અને બાજુના મંડપ (હોલ)માં વક્ર શાફ્ટ, ડબલ કેપિટલ અને પેન્ડન્ટ કમળ કૌંસ સાથે જટિલ રીતે કોતરવામાં આવેલા પિલાસ્ટર છે. મૂર્તિઓ અભયારણ્યની દિવાલોની ત્રણ બાજુઓ હેઠળ મૂકવામાં આવે છે; છોકરીઓ વચ્ચે દીવાલો ઉંચી કરે છે. એલિવેશનને પાઇલસ્ટરના સેકન્ડરી સેટ સાથે વિરામચિહ્નિત કરવામાં આવે છે જે મોટા અને નાના વિરામોને આવરી લેવા માટે વિવિધ સ્તરો પર છીછરા ઇવ્સને ટેકો આપે છે. અભયારણ્યને પરંપરાગત રીતે ગોળાર્ધની છત સાથે તાજ પહેરાવવામાં આવ્યો છે. પૂર્વ બાજુએ પ્રવેશદ્વારની બેવડી વળાંકવાળા પડખા પાછળના થાંભલાવાળા હોલમાં છુપાયેલા છે. પ્રાચીન ભારતના મહાન ચિકિત્સક ધન્વંતરીને વિષ્ણુનો અવતાર માનવામાં આવે છે – મંદિરની અંદર ધન્વંતરીનું એક અલગ મંદિર છે.

રંગનાયકી (લક્ષ્મી) મંદિર મંદિરના બીજા કમ્પાઉન્ડમાં છે. ઉત્સવની સરઘસો દરમિયાન, રંગનાયકી રંગનાથાની મુલાકાત લેતા નથી, તેના બદલે તે તેની મુલાકાત લે છે. રંગનાથર ‘પંગુની ઉતરમ’ દરમિયાન ‘સારથિ’ કહેવાતા રંગનાયકી સાથે મળે છે અને રહે છે. ગર્ભગૃહમાં રંગનાયકીની ત્રણ મૂર્તિઓ છે. રામાનુજ સહિત વૈષ્ણવ પરંપરામાં મુખ્ય ઋષિઓ માટે અલગ મંદિરો છે.

હજી થોડુંક વધારે
————————-

ગોપુરમ

વેલ્લાઇ ગોપુરમ (ટાવર)
———————

ત્યાં ૨૧ ગોપુરમ (ટાવર ગેટવે) છે, જેમાંથી વિશાળ રાજગોપુરમ (મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર) એશિયામાં સૌથી ઊંચો મંદિરનો ટાવર છે. ૧૩ સ્તરના રાજગોપુરમનું નિર્માણ ૧૯૮૭માં અહોભિલા મઠ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જે એક ઐતિહાસિક શ્રીવૈષ્ણવ હિન્દુ મઠ છે. ટાવર આસપાસના લેન્ડસ્કેપ પર માઇલો સુધી પ્રભુત્વ ધરાવે છે, જ્યારે બાકીના ૨૦ ગોપુરમ ૧૨મી અને ૧૭મી સદીની શરૂઆતમાં બાંધવામાં આવ્યા હતા. ગોપુરમ લાંબી બાજુઓની મધ્યમાં સ્પષ્ટ અંદાજો ધરાવે છે, સામાન્ય રીતે દરેક સ્તર પર સળંગ ઓપનિંગ્સ હોય છે. ચોથા બિડાણની પૂર્વ બાજુએ આવેલ વેલ્લાઈ ગોપુરા (સફેદ ટાવર) એ એક ઊંચો પિરામિડ સુપરસ્ટ્રક્ચર છે જે લગભગ ૪૪મીટર (૧૪૪ ફૂટ) ની ઊંચાઈ સુધી પહોંચે છે. રાજગોપુરમનું માળખું ૪૦૦ કરતાં વધુ વર્ષો સુધી અધૂરું રહ્યું. વિજયનગર સામ્રાજ્યના અચ્યુત દેવ રાયાના શાસનકાળ દરમિયાન શરૂ કરીને, વિજયનગરના પતન પછી અને ૨૬મી સદીના અંતમાં યુદ્ધો પછી બાંધકામ બંધ થઈ ગયું. રાજગોપુરમ (મુખ્ય ગોપુરમ) ૧૯૮૭ સુધી તેની વર્તમાન ઊંચાઈ ૭૩ મીટર (૨૪૦ફૂટ) સુધી પહોંચી શક્યું ન હતું, જ્યારે અહોબિલા મઠના ૪૪મા જિયારે (આચાર્ય, મુખ્ય સલાહકાર) તેને પૂર્ણ કરવા માટે દાન એકત્રિત કરવાનું શરૂ કર્યું. આઠ વર્ષના સમયગાળામાં સમગ્ર માળખાનું બાંધકામ પરિપૂર્ણ કરવા માટે દાન એકત્રિત કરવાનું શરૂ કર્યું. આ સમગ્ર માળખું આઠ વર્ષના સમયગાળામાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. ૨૫ માર્ચ ૧૯૮૭ના રોજ રાજગોપુરમને પવિત્ર કરવામાં આવ્યું હતું. રાજગોપુરમના પાયામાં લંબાઈ અને પહોળાઈ ૧૬૬ અને ૯૭ ફૂટ (૫૦.૬ અને ૨૯.૬મીટર) છે, જ્યારે ટોચની લંબાઈ અને પહોળાઈ ૯૮ અને ૩૨ ફૂટ (૨૯.૯ ફૂટ) છે. ૯..૮મીટર). ટાવરની ઉપર ૧૩ ચળકતા તાંબાના ‘કલસમ’ છે, દરેકનું વજન ૧૩૫ છે.જે ૧.૫૬ મિટર (૫ ફુટ ૧ ઇંચ વ્યાસવાળા વાસણ સાથે ૩.૧૨ મિટર(૧૦ ફુટ ૩ ઇંચ) ઊંચો છે. [ ટાંકણ જરૂરી ]

શિલાલેખો અને ભીંતચિત્રો
———————

રંગનાથસ્વામી મંદિરના નગરમાં ૮૦૦ થી વધુ શિલાલેખો છે, જેમાંથી લગભગ ૬૪૦ મંદિરની દિવાલો અને સ્મારકો પર છે. આમાંના ઘણા શાસકો અથવા કુલીન વર્ગ દ્વારા ભેટો અને અનુદાન સાથે સંબંધિત છે, જ્યારે અન્ય મંદિરના સંચાલન, વિદ્વતાપૂર્ણ, સમર્પણ અને સામાન્ય કામગીરી સાથે સંબંધિત છે. શિલાલેખો દક્ષિણ ભારતીય ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ, અર્થતંત્ર અને સામાજિક ભૂમિકા વિશે માહિતીનો સ્ત્રોત છે. આ શ્રેણી ૯મી સદીના અંતથી આદિત્ય ચોલા૧I ના શાસન સુધી છે, જે ૧૬મી સદીનો છેલ્લો ઐતિહાસિક સમય હતો. અન્ય ચોલ, નાયક, પંડ્યા, હોયસાલા અને વિજયનગર યુગના છે.

રંગનાથસ્વામી મંદિરના ઐતિહાસિક શિલાલેખો છ મુખ્ય ભારતીય ભાષાઓમાં છે: તમિલ, સંસ્કૃત, કન્નડ, તેલુગુ, મરાઠી અને ઓડિયા. ઘણા શિલાલેખો ગ્રંથોમાં છે.

મંદિર સંકુલના કેટલાક મંડપ અને કોરિડોરમાં ભીંતચિત્રો છે, જેમાંથી કેટલાક ઝાંખા પડી ગયા છે. આ હિંદુ દંતકથાઓ અને પૌરાણિક કથાઓ અથવા વૈષ્ણવ વિદ્વાનો સાથે સંબંધિત દ્રશ્યો વર્ણવે છે.

મંદિરમાં પાણીના બાર મોટા કુંડ છે. આમાંથી સૂર્ય પુષ્કરિણી (સૂર્ય પૂલ) અને ચંદ્ર પુષ્કર્ણી (ચંદ્ર પૂલ) બે સૌથી મોટા વરસાદી જળાશયો છે. તેમની કુલ ક્ષમતા બે લાખ લિટર પાણીની છે.

મંદિરમાં લાકડાના સ્મારકો છે જે નિયમિતપણે જાળવવામાં આવે છે અને ઉત્સવની સરઘસ માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. આમાં હિંદુ દંતકથાઓમાંથી જટિલ કોતરણીઓ છે, અને કેટલાક ચાંદી અથવા સોનાના વરખથી પ્લેટેડ છે. મંદિરના રથમાં ગરુડ વાહન, સિંહ વાહન, યાનાઈ વાહન, કુદીરાઈ વાહન, હનુમંત વાહન, યઝી વાહન, શેષ વાહન, અન્નપક્ષી વાહન, ઓત્રાય વાહન અને પ્રભા વાહન સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.

અનાજ, ટાંકી અને અન્ય સ્મારકો
———————

રંગનાથસ્વામી મંદિર સંકુલમાં મધ્યયુગીન યુગની વિશાળ ‘કોટ્ટારમ’યા દાણાનો સમાવેશ થાય છે. આ મંદિરોએ શહેરને ખાદ્યપદાર્થો અને સુરક્ષા પૂરી પાડી હતી અને જરૂરિયાતમંદ પ્રવાસીઓ, યાત્રાળુઓ અને સ્થાનિક વસ્તીને સેવા આપવા માટે તેના રસોડા પૂરા પાડ્યા હતા. મંદિરમાં અન્ય ઘણી રચનાઓ છે, જે સામાજિક જીવનના વિવિધ પાસાઓમાં ભાગ લે છે અને સમર્થન આપે છે. કેટલાક મંડપ અને મંદિર સંકુલ ધાર્મિક અને બિનસાંપ્રદાયિક બંને શિક્ષણને સમર્પિત હતા જેમ કે સંગીતકારો અને નર્તકો. મંદિરના શિલાલેખો જણાવે છે કે તેના પરિસરમાં તબીબી સંભાળની જરૂરિયાતવાળા લોકો માટે ‘આરોક્યશાળા’ (હોસ્પિટલ) હતી. ૧૧મી અને 1૧૨મી સદીના કેટલાક શિલાલેખો મંદિરમાં હિંદુ ગ્રંથોના પઠન અને શ્રી વૈષ્ણવોને ભોજન આપવા માટે જમીનની ભેટનું વર્ણન કરે છે.

મંદિરમાં પાણીના બાર મોટા કુંડ છે. આમાંથી સૂર્ય પુષ્કરિણી (સૂર્ય પૂલ) અને ચંદ્ર પુષ્કર્ણી (ચંદ્ર પૂલ) બે સૌથી મોટા વરસાદી જળાશયો છે. તેમની કુલ ક્ષમતા બે લાખ લિટર પાણીની છે.

મંદિરમાં લાકડાના સ્મારકો છે જે નિયમિતપણે જાળવવામાં આવે છે અને ઉત્સવની સરઘસ માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. આમાં હિંદુ દંતકથાઓમાંથી જટિલ કોતરણીઓ છે, અને કેટલાક ચાંદી અથવા સોનાના વરખથી પ્લેટેડ છે. મંદિરના રથમાં ગરુડ વાહન, સિંહ વાહન, યાનાઈ વાહન, કુદીરાઈ વાહન, હનુમંત વાહન, યઝી વાહન, શેષ વાહન, અન્નપક્ષી વાહન, ઓત્રાય વાહન અને પ્રભા વાહન સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.

ઘણું વધારે લખી શકાય છે આના પઆ મંદિરમાં એક સાથે ઘણું બધું જોવા જેવું છે. ભારતનું સૌથી મોટું મંદિર સંકુલ જો રહ્યું. જેની ગણના વિશ્વના સૌથી મોટો મંદિરોમાં પણ થાય છે એક સાથે ઘણાં બધાં ભગવાનના દર્શન પણ થશે અને ઘણા બધા ઉત્સવો પણ જોવાં મળશે. હા…. શિલ્પ સ્થાપત્યો પણ અદભુત જ છે. વૈષ્ણવવાદનું સૌથી મોટું કેન્દ્ર છે. જો થાકવાની તૈયારી હોય તો આ મન્દિર જોઈ જ આવજો બધાં !

!! ૐ નમો નારાયણ !!

– જનમેજય અધ્ધવર્યું