વરાહ પ્રતિમા ઉડાયગિરિ ગુફાઓ – વિદિશા

#ભારતનાં_અદભૂત_શિલ્પો
#વરાહ_પ્રતિમા_ઉડાયગિરિ_ગુફાઓ_વિદિશા

વિદિશા શહેરથી કિમીના અંતરે આવેલી ઉદયગીરી ગુફાઓ પોતાની અંદર ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક વારસો ધરાવે છે. આ ટેકરી તેની ગુફાઓ માટે જાણીતી છે. એક તરફ, બૌદ્ધ ધર્મમાં માનનારાઓ માટે એક કેન્દ્ર છે, તો બીજી તરફ, હિન્દુ ધર્મમાં માનનારાઓનો પણ આ ટેકરી સાથે મોટો ઇતિહાસ જોડાયેલો છે.

ભગવાન વિષ્ણુના વરાહ અવતારની પ્રતિમા
———————————–

પ્રતિમા /શિલ્પ/મૂર્તિ
————————-

ઉદયગીરીની પાંચ નંબરની ગુફામાં ભગવાન વિષ્ણુના વરાહ અવતારની લગભગ ૧૨ ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા પોતાનામાં જ ભવ્ય અને અનન્ય છે. નર વરાહની આ પ્રતિમા કારીગરી, સ્થાપત્ય, સંસ્કૃતિ અને સર્જનાત્મકતાનું ઉદાહરણ છે. મૂર્તિનું માથું સુવરનું છે, જયારે શરીર માનવ જેવું છે. આ જ કારણ છે કે ભગવાન વિષ્ણુના આ સ્વરૂપને નર વરાહ કહેવામાં આવે છે.

૧૬૦૦ વર્ષ જૂની ભગવાન વિષ્ણુની એકમાત્ર મૂર્તિ
————————-

શિલ્પીએ આ પહાડી પર એક વિશાળ શિલા પર સુંદર કોતરણી કરી છે. શિલ્પીએ માત્ર ભગવાન વિષ્ણુની શારીરિક તંદુરસ્તી જ સારી રીતે કોતરેલી નથી, પરંતુ આ રોક પેઈન્ટિંગ્સ દ્વારા અનેક દેવતાઓ, ગંધર્વો, સાધુઓના તરંગોને સમજાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. આ વિશાળ સ્વરૂપમાં ભગવાન વિષ્ણુ બીજે ક્યાંય જોવા મળતા નથી. ઘણી બધી કથસો પોતાનાં હૃદયમાં છુપાવીને બેઠી છે આ ગુફાઓ.

ઉદયગિરી ગુફાઓ
————————-

લગભગ ૨૫૦૦ વર્ષ જૂની આ ઉદયગીરી ગુફાઓ રમણીય માનવામાં આવે છે. આ ગુફાઓમાં કોઈ પ્રતિમા નથી પરંતુ એક સમયની વાર્તા છે. ભગવાન વિષ્ણુના દસ અવતારોમાંના એક અવતારને વરાહ અવતાર માનવામાં આવે છે. પૃથ્વીને રાક્ષસોના આતંકથી મુક્ત કરવા માટે ભગવાન વિષ્ણુએ આ અવતાર લીધો હતો. ભગવાને પૃથ્વી પર રાક્ષસો દ્વારા ફેલાયેલ આતંકને પોતાના મુખમાંથી ખેંચીને આ પૃથ્વીને બચાવી હતી. જ્યારે પૃથ્વીનો ઉદ્ધાર થયો, ત્યારે દેવતાઓએ ભગવાન વિષ્ણુના આ અવતારનું તેમના પર પુષ્પોની વર્ષા કરીને સ્વાગત કર્યું. ભગવાનના અવતારોની સાથે આ ઉદયગીરી ગુફાઓ પણ ચંદ્રગુપ્ત રાજાઓના વિજયની વાર્તા કહેતી જોવા મળે છે.

રોક પર કેનવાસ દૃશ્ય
————————-

આ ઉદયગીરીના ખડકો પર આવા અનેક દેવી-દેવતાઓની સુંદર પ્રતિમાઓ બનાવવામાં આવી છે, જે સનાતન ધર્મની અનેક કથાઓ કહે છે. એક ખડક પર દેવી-દેવતાઓ સાથેનું કેનવાસનું દ્રશ્ય પણ છે. ઉદયગીરીને સમ્રાટ અશોકના સાસરિયા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

ઈતિહાસકાર અરવિંદ શર્મા કહે છે કે ઉદયગીરીની ગુફાઓ પોતાનામાં એક અલગ જ મહત્વ ધરાવે છે. અહીં અનેક દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ છે. આ સાથે ઉદયગીરી ચંદ્રગુપ્તના સમયની તમામ કળાઓનો પુરાવો પણ છે.

ભગવાન વિષ્ણુના અવતાર નર વરાહની ૧૨ ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા મધ્યપ્રદેશના વિદિશા જિલ્લાના ઉદયગિરિની પહાડી પર એક ખડકમાંથી કોતરવામાં આવી છે, જેને પુરાતત્વીય વારસા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વિદિશાથી 9 કિમી દૂર આવેલી ઉદયગિરીની પહાડી પર 20 પ્રાચીન ગુફાઓ છે, જેમાં ગુફા નંબર પાંચમાં વરાહની પ્રતિમા કોતરેલી છે.

પુરાતત્વવિદોના મતે – ઘણી રીતે અજોડ આ પ્રતિમાનું પ્રતિમા પીળા રંગના સેંડસ્ટોન પર કોતરેલી છે. તે ચોથી સદીના અંતમાં અને 5મી સદીની શરૂઆતમાં ચંદ્રગુપ્ત II ના શાસન દરમિયાન બનાવવામાં આવ્યું હતું. ઉપલબ્ધ દસ્તાવેજોના આધારે આ વરાહની દેશની સૌથી ઊંચી પ્રતિમા છે.

વિશાળ ખડક પર વરાહની પ્રતિમાની સાથે સાથે સમગ્ર કથાનું ચિત્રો દ્વારા નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. વાર્તાનું વર્ણન કરવા માટે, વરાહ પ્રતિમાની સાથે, ગંગા મગર પર સવારી કરતી, યમુના કાચબા પર સવારી કરતી બતાવવામાં આવી છે. વરાહના ચરણોમાં એ જ સર્પ, સામે હાથ જોડીને રાજા અને સમુદ્રના મોજાઓનું દર્શન આખી વાર્તાને સ્પષ્ટ કરે છે.

આ ઉપરાંત ભગવાન બ્રહ્મા, શિવ, સરસ્વતી, પાર્વતી સહિત અન્ય દેવી-દેવતાઓને પણ જયનો જાપ કરતા દર્શાવવામાં આવ્યા છે. શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલ દંતકથા અનુસાર, પ્રાચીન સમયમાં જ્યારે હિરણ્યાક્ષ રાક્ષસ પૃથ્વીને લઈને સમુદ્રમાં સંતાઈ ગયો હતો, ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુ બ્રહ્માના નાકમાંથી વરાહના રૂપમાં પ્રગટ થયા હતા. દેવતાઓની વિનંતી પર, ભગવાન વરાહએ પૃથ્વીને શોધી કાઢી અને પૃથ્વીને રાક્ષસોથી મુક્ત કરી.

ઉદયગીરી ગુફા નંબર પાંચમાં ૧૨ ફૂટ ઉંચી નર વરાહ ભગવાનની મૂર્તિ ઊંચાઈ સિવાય ઘણી રીતે અજોડ છે. પુરાતત્વીય દસ્તાવેજોમાં આનાથી મોટી પ્રતિમા દેશમાં ક્યાંય નથી. કેટલીક જગ્યાએ વરાહ પ્રાણીની મૂર્તિઓ મળી આવી છે, પરંતુ તે નાની છે. આ પ્રતિમાને જોવા માટે દેશ-વિદેશના પ્રવાસીઓ ઉદયગીરી પહોંચે છે.

આ ગુફા એક વિશાળ ખુલ્લી કટિંગ છે જે એક મીટર ઊંડી, ૬.૫ મીટર લાંબી અને લગભગ ૪ મીટર ઊંચી છે. અહીં વિષ્ણુને વરાહના માથાવાળા માણસ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે, તે નાગ રાજાના કોઇલ પર ડાબો હાથ મૂકીને, તેર સાપના માથાનો છત્ર ધરાવે છે.

વિષ્ણુ ભગવાનનો આ ત્રીજો અવતાર, – વરાહ અવતારની સર્વગ્રાહી રજૂઆત માટે પ્રખ્યાત છે.

!! જય વરાહ !!

– જનમેજય અધ્વર્યું