કૈલાશ મંદિર – ઇલોરા, મહારાષ્ટ્ર – દીર્ઘ લેખ

#ભારતનો_ભવ્ય_મંદિર_વારસો
#કૈલાશ_મંદિર_ઇલોરા_દીર્ઘ_લેખ

કૈલાશ મંદિર ઇલોરા એટલે દુનિયાની અજાયબીઓની સર્વોચ્ચ અજાયબી.
કૈલાશ મંદિર એટલે ભવ્યાતિભવ્ય આપણો મંદિર વારસો

કુતુહલ અને અચરજ આ બે શબ્દો જો તમે કૈલાશ મંદિર જુઓ તો સાચા પડતાં લાગે છે. આ છે તો પ્રાચીનકાળનું જ એક મંદિર, મંદિર હોય એટલે શિલ્પસ્થાપત્ય તો હોવાનું જ અને શિલ્પસ્થાપત્ય હોય એટલે શૈલી પણ હોવાની જ… શૈલી હોય અને પરિકલ્પના હોય એટલે શિલ્પશાસ્ત્ર પણ હોવાનું જ ! શ્રેષ્ઠતાની પરાકાષ્ટા એટલે જ આ કૈલાશ મંદિર જેની બનાવટ અને સજાવટ ઘણી અચરજ પમાડે તેવી છે. ઘણા બધાં રહસ્યો મનમાં ઉભાં કરે છે આ મન્દિર અને એનું શિલ્પસ્થાપત્ય !

એમાંના ઘણાના જવાબ મળે છે અને ઘણાના નથી પણ મળતા આજે પણ ! ઇજનેરી કલાનો ઉત્તમ નમૂનો છે આ મન્દિર જેમણે ઇલોરા સ્થિત આ કૈલાશ મંદિર નથી જોયું એમણે ભારતમાં કશું જ નથી જોયું ! ઇલોરામા ગુફાઓ જ છે એટલે આ પણ એક ગુફા મંદિર જ છે. સૌથી અઘરું કાર્ય છે ગુફામાં આટલું અદભુત મન્દિર બનાવવું !

આ મન્દિર વિશે ઘણાંએ લખ્યું છે મેં પણ હમણાં હમણાં ૩ લેખો તો કર્યા જ છે. ત્યારે જ મેં કહ્યું હતું કે હું આના પર દીર્ઘલેખ કરીશ રાષ્ટ્રકૂટ વંશ કે જે મૂળ તો વાતાપી – બાદામીનો કે જેમણે કર્ણાટકની સાથે મહારાષ્ટ્રનો મોટો ભાગ અને ગુજરાત પણ આવી જાય છે. હું ગુજરાતમાં શાસનની રાહ નથી જોતો એ પહેલાં જ તમારી સમક્ષ નવલું નજરાણું મુકું છું. અરે ભાઈ જો વાદા કિયા વો નિભાના તો પડેગા !

હિન્દુ ધર્મમાં ભગવાન અને મંદિરોનું ખૂબ મહત્વ છે. કારણ કે એવું માનવામાં આવે છે કે આ સૃષ્ટિનું સંચાલન ફક્ત ભગવાન જ કરે છે. પૃથ્વી પર બધું તેની ઇચ્છાથી થાય છે. જો કે હિન્દુ ધર્મ માને છે કે ભગવાન દરેક જગ્યાએ હાજર છે પરંતુ ભારતની સંસ્કૃતિ એવી છે કે તમને અહીં અને ત્યાં વિવિધ દેવી-દેવતાઓના મંદિરો જોવા મળશે. સદીઓથી એવું ચાલતું આવ્યું છે કે લોકો પોતાના આદરથી મંદિરો બનાવે છે. આજે અમે તમને જે કોઈ અજાયબીથી ઓછું નથી. એવું કહેવાય છે કે આ મંદિરને બનાવવામાં ૧૦૦/વર્ષથી વધુ સમય લાગ્યો હતો અને તેના નિર્માણમાં લગભગ ૭૦૦૦ મજૂરો કામે લાગ્યા હતા. વર્ષમાં અતિશયોક્તિ જરૂર છે પણ મજૂરોની સંખ્યામાં કદાચ ન હોય એ બની શકે છે. ઘણા બધાં ઇતિહાસકરો અને સાહિત્યકારોના મત મુજબ આ મન્દિર માત્ર ૧૮ વર્ષમાં જ બન્યું હતું આ પણ કદાચ ખોટું હોય !

આપણા ભારતમાં આવા ઘણા મંદિરો છે જે સુંદર, સમૃદ્ધ અને સુંદર છે, પરંતુ ભારતમાં એક એવું મંદિર પણ છે જેણે તેની સુંદરતા પાછળ ઘણા રહસ્યો દફનાવ્યા છે. આ મંદિર ભારતની ૮મી અજાયબીથી ઓછું નથી. કૈલાશનાથ મંદિરના એવા કયા રહસ્યો છે જે આ મંદિરને અલગ બનાવે છે અને જેને વૈજ્ઞાનિકો પણ શોધી શક્યા નથી તે આપણે સૌએ જાણવું જ રહ્યું !

કૈલાશનાથ મંદિર મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદ જિલ્લામાં પ્રખ્યાત ઈલોરા ગુફા નંબર ૧૬માં આવેલું છે. આ અદ્ભુત મંદિર ૮મી સદીમાં રાષ્ટ્રકૂટ વંશના રાજા કૃષ્ણ ૧ દ્વારા ઇસવીસન ૭૫૬ થી ઇસવીસન ૭૭૩ દરમિયાન બનાવવામાં આવ્યું હતું. ઈલોરામાં કુલ ૧૦૦ ગુફાઓ છે, જેમાંથી માત્ર ૩૪ ગુફાઓ જ લોકો માટે ખુલ્લી છે. બાકીની ગુફાઓમાં લોકોને પ્રવેશવાની મંજૂરી નથી. ભારતમાં ઈલોરાની ગુફાઓ ખૂબ જ પ્રાચીન માનવામાં આવે છે. આ મંદિરને સન ૧૯૩ માં યુનેસ્કો દ્વારા “વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ” નો દરજ્જો મળ્યો હતો.

કૈલાશ મંદિરની વિશિષ્ટતાઓ
—————————-

કૈલાશ નાથ મંદિર ભગવાન શિવના તેમના કૈલાશ પર્વતની જેમ વાસના સાક્ષી તરીકે બનાવવામાં આવ્યું હતું અને તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે કૈલાશ મંદિર ૨૭૬ ફૂટ લાંબુ અને ૧૫૪ ફૂટ પહોળું છે તેને કારીગરની જેમ કાપીને કોતરવામાં આવ્યું છે. આ સિવાય જે ખડકમાંથી મંદિર બનાવવામાં આવ્યું હતું તેનું વજન ૪૦,૦૦૦ ટનથી વધુ છે.

આ મંદિરને બનાવવામાં લગભગ ૧૮ વર્ષનો સમય લાગ્યો હતો, પરંતુ આ મંદિર પર બનાવેલી કોતરણી જોઈને એવું લાગે છે કે તેને પૂર્ણ કરવામાં એક હજાર વર્ષ લાગ્યા હશે.

આ ખડકને પહેલા U સાઈઝમાં કાપવામાં આવ્યો હતો અને લગભગ ૨ લાખ ટન ખડક દૂર કરવામાં આવ્યો હતો. સામાન્ય રીતે પથ્થરોથી કોતરવામાં આવેલ મંદિર આગળના ભાગમાં કોતરવામાં આવેલુ છે, પરંતુ ૯૦ ફૂટ ઊંચા કૈલાશ મંદિરનું રહસ્ય એવું છે કે તે ઉપરથી નીચે સુધી કોતરવામાં આવ્યું છે. આ મંદિર સમગ્ર વિશ્વમાં એક જ પથ્થરમાંથી કોતરવામાં આવેલ સૌથી અદ્ભુત બાંધકામ છે. મંદિરની અદ્ભુત કોતરણી અને સ્થાપત્યમાં પલ્લવ અને ચાલુક્ય શૈલીઓ જોવા મળે છે.

પ્રાચીન શાસ્ત્રો અનુસાર, આ મંદિરને બનાવવામાં લગભગ ૧૫૦ વર્ષ કે તેથી વધુ સમય લાગશે. જે ગાળામાં તેનું નિર્માણ થયું હતું ત્યારે ન તો આધુનિક મશીનો હતા અને ન તો આવી કોઈ ખાસ ટેક્નોલોજી હતી અને આજના યુગમાં પણ માત્ર ૧૮ વર્ષમાં આવું મંદિર બનાવવું અશક્ય છે.

કૈલાશ મંદિરના રહસ્યો
—————————-

કૈલાશ મંદિર ભગવાન શિવને સમર્પિત છે. મંદિરના નિર્માણને લઈને લોકોનું માનવું છે કે ૮મી સદીમાં રાષ્ટ્રકુટ વંશના રાજા કૃષ્ણ ૧ એક વખત ગંભીર રીતે બીમાર પડ્યા ત્યારે રાણીએ તેમની તબિયત સુધારવા માટે ભગવાન શિવને પ્રાર્થના કરી અને વ્રત પણ માંગ્યું. કે રાજા સ્વસ્થ થયા પછી, તેણી અદ્ભુત મંદિર બનાવશે અને મંદિરની ટોચ જોયા પછી જ તેણીનો ઉપવાસ તોડશે.

ત્યાર બાદ જ્યારે રાજા સ્વસ્થ થયા ત્યારે મંદિર બનાવવાનો સમય આવી ગયો હતો પરંતુ રાણીને જાણ કરવામાં આવી હતી કે મંદિરના નિર્માણમાં ઘણો સમય લાગશે/આવી સ્થિતિમાં ઉપવાસ રાખવો અશક્ય છે. વર્ષો પછી રાણીએ ફરીથી ભગવાનને પ્રાર્થના કરી.શિવની સ્તુતિ કરી અને તેમની મદદ માંગી. કહેવાય છે કે ત્યારે ભગવાન શિવે રાણીને ભૂમિ શસ્ત્ર આપ્યું હતું, આ શસ્ત્રની વિશેષતા એ હતી કે તે પથ્થરને પણ અહેસાસ કરાવી શકે છે.

જ્યારે રાજા સ્વસ્થ થયાં ત્યારે મંદિરનું નિર્માણ શરૂ કરવાનો સમય હતોપરંતુ રાણીને કહેવામાં આવ્યું કે મંદિરના નિર્માણમાં ઘણો સમય લાગશે. આવી સ્થિતિમાં ઉપવાસ રાખવો મુશ્કેલ છે. ત્યારે રાણીએ ભગવાન શિવ પાસે મદદ માંગી. એવું કહેવાય છે કે આ પછી તેમને ભૂમિસ્ત્ર મળ્યું, જે પથ્થરને પણ વરાળ કરી શકે છે. આ શસ્ત્રની મદદથી આટલા ઓછા સમયમાં આ અદ્ભુત મંદિર બનાવવામાં આવ્યું હતું. બાદમાં આ હથિયાર નીચે ધરતીમાં સંતાડી દેવામાં આવ્યું હતું.

આજનું વિજ્ઞાન પણ આવું મંદિર માત્ર થોડા વર્ષોમાં બનાવી શકતું નથી તો એ જમાનામાં તે માત્ર ૧૮ વર્ષમાં જ બની ગયું હશે, આ હકીકત હજુ પણ એક રહસ્ય છે. ભૂસ્તર વિભાગના સર્વે અનુસાર – તેમના ઘણા અધિકારીઓ અને શોધકર્તાઓએ દાવો કર્યો છે કે આ દિવ્ય મંદિર હેઠળ આખું શહેર છે. પણ ત્યાં પહોંચવાનો રસ્તો કોઈને ખબર નથી. ભૂસ્તર વિભાગના સર્વેના સંશોધકોનું કહેવું છે કે આ ભવ્ય મંદિર બનાવવા માટે ૪ લાખ ટન પથ્થર ખડકોમાંથી કાપવામાં આવ્યા હશે.

કૈલાશ મંદિરના કેટલાંક રહસ્યો
—————————-

કૈલાશ મંદિર સાથે જોડાયેલા ઘણા રહસ્યો છે,

(૧) ૭૦૦૦ મજૂરોએ મળીને ૧૮ વર્ષમાં આ મંદિર બનાવ્યું હતું. પરંતુ આ વાત પર વિશ્વાસ કરવો શક્ય નથી. ધારો કે મજૂરોએ ૧૨-૧૨ કલાક કામ કર્યું હોત, તો ૧૮વર્ષમાં ઓછામાં ઓછા ૨૨ હજાર ટન દર વર્ષે ૪ લાખ ટન પથ્થરો કાઢવામાં આવ્યા હોત. આનો અર્થ એ કે દરરોજ ૬૦ ટન પથ્થરો કાઢવામાં આવ્યા હશે એટલે કે દર કલાકે ૫ ટન પથ્થરો કાઢવામાં આવ્યા હશે. આ વાત પર વિશ્વાસ કરવો ખૂબ જ મુશ્કેલ છે કારણ કે હજારો વર્ષ પહેલા આધુનિક સાધનો અસ્તિત્વમાં નહોતા અને આટલા ઓછા સમયમાં આટલી અદ્ભુત ઈમારત બનાવવી લગભગ નહિવત છે. આ મંદિરની કાળજીપૂર્વક તપાસ કર્યા પછી જાણવા મળ્યું કે કારીગરોએ આ આખા મંદિરને સફેદ રંગથી ઢાંકી દીધું હતું. જેથી તે કૈલાશ પર્વત જેવો દેખાય છે અને તેની રચના પણ એટલી અદભૂત છે કે તે માત્ર કૈલાશ પર્વતને મળે છે.

(૨) તપાસ બાદ સૌથી મોટું રહસ્ય એ બહાર આવ્યું છે કે આ મંદિર કોણે બંધાવ્યું હતું કે કોણે બંધાવ્યું હતું અને આ મંદિરનું આખું બાંધકામ કઈ તારીખે પૂર્ણ થયું હતું તે અંગે કોઈ નક્કર પુરાવા નથી. આ મંદિર એક જ ખડક અને પર્વતને કાપીને અને કોતરીને બનાવવામાં આવ્યું છે, જેના કારણે તેની કાર્બન ડેટિંગ ટેકનિકથી તેની ચોક્કસ ઉંમર જાણી શકાતી નથી.

(૩) એક રહસ્ય એ પણ સામે આવ્યું છે કે આટલા ટન પથ્થરો હટાવ્યા પછી પણ આ પથ્થરો દૂર દૂર સુધી શોધાયા નથી, જેના કારણે આ ભવ્ય મંદિર એવું બન્યું છે કે જાણે ૪ લાખ ટન પથ્થરો ગાયબ થઈ ગયા હોય.

(૪) આપણું મન એ વિચારોમાં ડૂબી જાય છે કે પહેલા પથ્થરો કાપીને રસ્તો કેવી રીતે બનાવ્યો હશે ? પછી તેના પર કોતરણી અને કારીગરી કરવામાં આવી હશે. વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરવા, ગટર દ્વારા વધારાનું પાણી દૂર કરવા માટે અહીં સંપૂર્ણ ડ્રેનેજ સિસ્ટમ બનાવવામાં આવી છે. અહીં નાની નાની બાબતોને સુનિશ્ચિત રીતે બનાવવામાં આવી છે.

(૫) આ રહસ્યોમાં એક રહસ્ય પણ સામેલ છે કે આ પથ્થરોને તોડી શકાતા નથી. કારણ કે ઔરંગઝેબ નામના રાજાએ ૧૭૬૨માં ૧૦૦૦ સૈનિકોને આ મંદિર તોડવાનું કહ્યું હતું, પરંતુ 3 વર્ષ સુધી પ્રયાસ કરવા છતાં પણ તે સૈનિકો તે મંદિર તોડી શક્યા નહોતા, ત્યારપછી ઔરંગઝેબને ખબર પડી કે તે આ મંદિર તોડવા જઈ રહ્યો છે. તેને નુકસાન ન પહોંચાડ્યું અને તેણે તરત જ તે સૈનિકોને દૂર જવાનો આદેશ આપ્યો. એટલું જ નહીં આ ભવ્ય મંદિરને તોપોથી પણ તોડી શકાતું નથી.

થોડુંક વધારે
—————————-

આ મંદિરમાં પ્રવેશદ્વાર, મંડપ અને ઘણી મૂર્તિઓ છે. બે માળમાં બનેલું આ મંદિર અંદર અને બહાર બંને જગ્યાએ શિલ્પોથી સુશોભિત છે. મંદિરના આગળના ભાગમાં ખુલ્લા મંડપમાં નંદી છે અને તેની બંને બાજુએ વિશાળ હાથી અને સ્તંભો છે. કૈલાશ મંદિરની નીચે ઘણા હાથીઓ બનાવવામાં આવ્યા છે અને આ મંદિર એ જ હાથીઓ પર ટકે છે. ઇસ્લામિક આક્રમણખોર ઔરંગઝેબે આ મંદિરને નુકસાન પહોંચાડવાનો ઘણો પ્રયાસ કર્યો પરંતુ નજીવા નુકસાન સિવાય તે તેને કોઈ નુકસાન પહોંચાડવામાં નિષ્ફળ ગયો.

કૈલાશ મંદિર ઔરંગાબાદ ઇતિહાસ કૈલાશનાથ મંદિર હિન્દુ ભગવાન શિવને સમર્પિત છે. હિમાલયના કૈલાશ પર્વતમાં હોવાને કારણે આ મંદિરનું નામ કૈલાશ પડ્યું છે. તે રાષ્ટ્રકુટ સામ્રાજ્યના શાસક કૃષ્ણ ૧ ના શાસનકાળ દરમિયાન 8મી સદીમાં બાંધવામાં આવ્યું હોવાનું માનવામાં આવે છે. ઘણી સ્થાપત્ય રચનાઓના ઉપયોગને કારણે, એવું માનવામાં આવે છે કે મંદિરના નિર્માણમાં ઘણા રાજાઓનો ભાગ હતો.

મરાઠી લોકોની દંતકથા અનુસાર, મંદિર એક અઠવાડિયાની અંદર બનાવવામાં આવ્યું હતું. એક રાણી હતી જેનો પતિ બહુ બીમાર હતો. તેણીએ તેના પતિને સાજા કરવા માટે શિવને પ્રાર્થના કરી હતી અને મંદિરનું નિર્માણ કરવાની અને મંદિર પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી ઉપવાસ રાખવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. જ્યારે ભગવાને તેમની મનોકામના પૂર્ણ કરી અને ઉપવાસ શરૂ કર્યા. બાંધકામમાં વધુ સમય લાગશે તેમ તમામ આર્કિટેક્ટ્સ ચિંતિત હતા. પરંતુ કોકાસા નામના એક આર્કિટેક્ટે કહ્યું કે તે એક અઠવાડિયામાં તેનું નિર્માણ કરશે.

કૈલાસ મંદિરનું સ્થાપત્ય
—————————-

કૈલાશ મંદિર ઔરંગાબાદ આર્કિટેક્ચર – મંદિર ઊભી ખોદકામ માટે પ્રખ્યાત છે. કોતરણી મૂળ ખડકની ટોચ પર શરૂ થઈ હતી અને નીચેની તરફ ખોદવામાં આવી છે. કૈલાસ મંદિર પટ્ટડકલના વિરુપાક્ષ મંદિર અને કાંચીના કૈલાસ મંદિર પર આધારિત છે. પ્રવેશદ્વારમાં ડાબી તરફ શૈવ દેવતાઓ અને જમણી બાજુએ વૈષ્ણવ દેવતાઓ સાથે નીચલું ગોપુરમ છે. U-આકારનું આંગણું વિશાળ પેનલો અને વિવિધ દેવતાઓની વિશાળ મૂર્તિઓ ધરાવતી આલ્કોવ્સ સાથે કોતરવામાં આવેલા તોરણોથી ઘેરાયેલું છે. તેમાં પ્રસિદ્ધ શિવ તપસ્વી, શિવ નૃત્યાંગના, શિવને પાર્વતી તરફથી રાક્ષસ રાવણ અને નદી દેવી વિશે માહિતી આપવામાં આવી હતી.

મધ્ય મંદિરમાં સોળ સ્તંભો અને શિવને સમર્પિત દ્રવિડિયન શિખર દ્વારા આધારભૂત સપાટ છતવાળો મંડપ છે. અહીં નંદી બળદ સાથેનું એક મંદિર છે જે બે માળ પર બનેલું છે. તે વિસ્તૃત ચિત્રાત્મક કોતરણીથી શણગારવામાં આવે છે. મંદિરના હોલના પાયામાં મહાભારત અને રામાયણના દ્રશ્યો છે. કેન્દ્રીય મંદિર અનોખા, સાગોળ, દેવતાઓની છબીઓ અને અન્ય આકૃતિઓ સાથેની બારીઓથી કોતરવામાં આવ્યું છે. પાંચ અલગ-અલગ મંદિરોમાંથી ત્રણ ગંગા, યમુના અને સરસ્વતી નદીઓની દેવીઓને સમર્પિત છે. એક નોંધપાત્ર પ્રતિમા રાવણની છે જે કૈલાશ પર્વતને ઉપાડવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો છે.

કૈલાસ મંદિરનું રહસ્ય
—————————-

કૈલાસ મંદિરના રહસ્ય વિશે વાત કરતા મહારાષ્ટ્રના લોકો કૈલાસ મંદિર વિશે કહે છે. કે એક અઠવાડિયામાં મંદિરનું નિર્માણ થઈ ગયું. રાણીના વાસ્તુશાસ્ત્રીઓ રાણીની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવા માટે ચિંતિત હતા. કારણ કે આવા ભવ્ય મંદિરને પૂર્ણ કરવા માટે લાંબો સમય જરૂરી છે. પરંતુ કોકાસા નામના આર્કિટેક્ટે રાણીને ખાતરી આપી કે તે એક અઠવાડિયામાં મંદિર બનાવી શકશે. કોક્સે પોતાની વાત રાખી અને ખડકમાંથી ઉપરથી નીચે સુધી મંદિર બનાવવાનું શરૂ કર્યું. આ રીતે એક અઠવાડિયામાં કૈલાસ મંદિર તૈયાર થઈ ગયું.

કૈલાસ મંદિરમાં શિલ્પો અને કોતરણી
—————————-

ઇલોરા ગુફાઓની ગુફા ૧૬ માં સ્થિત કૈલાસ મંદિર એક શ્રેષ્ઠ કૃતિ છે અને તે વિચિત્ર કોતરણી અને શિલ્પો માટે પ્રખ્યાત છે. બે માળના ગોપુરમમાં દિવાલો પર શ્રેષ્ઠ શિલ્પો જોવા મળે છે. પોર્ટિકોમાંથી બહાર નીકળવા પર, તમે હાથીઓની વિશાળ મૂર્તિઓ જોઈ શકો છો. દુર્ગા, મહિષાસુરમર્દિની, કમળના કુંડમાં બેઠેલી ગજલક્ષ્મી, અર્ધનારી ​​અને વીરભદ્ર તરીકે શિવ, કૈલાશ પર્વત પર ફરતો રાવણ અને મહાભારત અને રામાયણની પેનલની ઘણી સુંદર કોતરણી છે. મુખ્ય મંદિરમાં એક એસેમ્બલી હોલ, વેસ્ટિબ્યુલ અને નંદી મંડપ છે. જે શિવલિંગ સાથે ગરબા ગૃહ તરફ લઈ જાય છે. બધા જટિલ રીતે કોતરવામાં આવે છે. ગર્ભગૃહની છત પર ચાર પૌરાણિક સિંહો સાથે કમળનો મુગટ છે.

હજી થોડુંક વધારે
—————————-

કૈલાશ મંદિર તેના ભવ્ય કદ અને પ્રભાવશાળી બંધારણ માટે પ્રખ્યાત છે, પરંતુ વર્તમાન સમયમાં તે જેટલું પ્રખ્યાત છે, તેનો ઇતિહાસ અંધારામાં છે. ઈલોરા ખાતે કૈલાશ મંદિર કોણે અને ક્યારે બંધાવ્યું તે સંપૂર્ણ રીતે સ્પષ્ટ નથી. જો કે ત્યાં કોઈ લેખિત રેકોર્ડ નથી, ઘણા ઇતિહાસકારો સામાન્ય રીતે તેને રાષ્ટ્રકુટ વંશના રાજા કૃષ્ણ ૧ ના સમય સાથે જોડે છે, જેમણે લગભગ ઇસવીસન ૭૫૬ થી ઇસવીસન ૭૭૪ સુધી શાસન કર્યું હતું. આ દાવો કેટલાક જૂના એપિગ્રાફ પર આધારિત છે જે મંદિરને “કૃષ્ણરાજ” સાથે જોડે છે. જો કે, મંદિર સાથે સંબંધિત એવું કંઈ મળ્યું નથી, જેમાં મંદિર સાથે રાજા કૃષ્ણનો સંબંધ સ્પષ્ટ રીતે લખાયેલો હોય અથવા મંદિર વિશે કોઈ માહિતી હોય.

ભવ્ય કોતરણી
—————————-

ઈલોરાની ગુફાઓમાં લગભગ ૧૦૦ ગુફા મંદિરો અને મઠો છે. તેમાંથી માત્ર ૩૪ જે લોકો માટે ખુલ્લી છે તેમાં ૧૨ બૌદ્ધ, ૧૭ હિંદુ અને ૫ જૈન ગુફાઓ છે. આમાં ઈલોરાની ગુફા-૧૬ સૌથી મોટી ગુફા છે, આ ગુફામાં કૈલાશ મંદિર છે, જેમાં સૌથી વધુ ખોદકામ કરવામાં આવ્યું છે. તે વિશ્વના સૌથી મોટા ગુફા મંદિરોમાંનું એક છે. કૈલાશ મંદિર સિવાય, બાકીના મંદિરો ઇસવીસન૬૦૦ અને ઇસવીસન ૭૫૦ની આસપાસ બાંધવામાં આવ્યા હોવાનું કહેવાય છે.

ઈલોરાનું શિલ્પ અનોખું છે. ગુપ્તકાળ પછી આટલું ભવ્ય બાંધકામ બીજા કોઈ કાળમાં થયું નથી. અહીંના કૈલાશ મંદિરમાં વિશાળ અને ભવ્ય કોતરણી છે, જે કૈલાશના સ્વામી ભગવાન શિવને સમર્પિત છે. ‘વિરુપાક્ષ મંદિર’થી પ્રેરિત, કૈલાશ મંદિરનું નિર્માણ રાષ્ટ્રકુટ વંશના શાસન દરમિયાન કરવામાં આવ્યું હતું. અન્ય ગુફાઓની જેમ તેમાં પણ પ્રવેશદ્વાર, પેવેલિયન અને મૂર્તિઓ છે.

આ અવિશ્વસનીય ભવ્ય માસ્ટરપીસની રચના પણ વિવિધ સંસ્કૃતિઓની છાપ દર્શાવે છે, તે ત્રણ અલગ-અલગ વાર્તાઓ સાથે સંકળાયેલી હોય તેવું લાગે છે. પ્રવેશદ્વાર પર ગોપુરમ અને ટાવર સાથે ઘોડાની નાળના આકારનું પ્રાંગણ. ત્રણેય એક સાથે હોવા છતાં પણ અલગ છે.

આ વિશાળ અને અદ્ભુત મંદિરની ઉત્કૃષ્ટ સજાવટ અને કોતરણીને જોતાં એવું માનવામાં આવતું હતું કે કૈલાશ મંદિરનું કામ રાજા કૃષ્ણ પ્રથમના સમયમાં શરૂ થયું હોવું જોઈએ, પરંતુ તે ઘણી સદીઓ સુધી ચાલ્યું હશે, જેના કારણે વિવિધ શાસકો તેમાં સામેલ હતા. તમારી પોતાની પસંદગી ઉમેરી. આ સાથે ઈલોરાની ગુફાઓ બૌદ્ધ, હિંદુ અને જૈન ધર્મ સાથે પણ સીધી રીતે સંબંધિત છે. તે સમયગાળા દરમિયાન, વેપારના કારણે, ઘણા પ્રવાસીઓ વિદેશથી ભારત આવતા હતા અને તેમની સંસ્કૃતિ પણ તેમની સાથે લાવ્યા હતા. તેથી, આ ગુફાઓમાં બૌદ્ધ અને જૈન મઠ પણ છે. એટલા માટે અહીં આ ધર્મોના અનુયાયીઓ ની ભીડ જોવા મળે છે. આ મઠોની કોતરણી અને સ્થાપત્ય અદ્ભુત છે.

અનન્ય શિલ્પસ્થાપત્ય કલા
—————————-

કૈલાશ મંદિરને હિમાલયના કૈલાશનું સ્વરૂપ આપવામાં ઈલોરાના આર્કિટેક્ટ્સે કોઈ કસર છોડી નથી. શિવનું આ કૈલાશ મંદિર પર્વતની નક્કર શિલાને કાપીને બનાવવામાં આવ્યું છે અને તેમાંથી ઓછામાં ઓછા 30 લાખ પથ્થરો કાઢવામાં આવ્યા હોવાનો અંદાજ છે. ટીકાકારોનો અંદાજ છે કે કૈલાશના આ પ્રાંગણમાં આખો તાજમહેલ રાખી શકાય છે. એથેન્સનું પ્રખ્યાત મંદિર ‘પાર્થેનોન’ તેના પરિમાણોમાં સંપૂર્ણ રીતે આવરી શકાય છે, કૈલાશ મંદિર એટલું મોટું છે કે એથેન્સમાં એક પણ પાર્થેનોન મંદિરના વિસ્તારને બે વાર આવરી શકતું નથી અને તેની ઊંચાઈ પાર્થેનોન કરતા ઓછામાં ઓછી બમણી છે. કૈલાશ મંદિર એ એન્જિનિયરિંગની અજાયબી છે, જેમાં ભૂલની કોઈ શક્યતા જ નથી.

કૈલાશ મંદિર એવું બનાવવામાં આવ્યું છે કે જાણે દરેક મૂર્તિ જીવંત હોય. કૈલાસના ભૈરવની મૂર્તિ પાર્વતીની જેમ ભયાનક છે, અને શિવના તાંડવની ગતિ એવી છે કે પથ્થરમાં જીવ આવી ગયો છે.

અહીંનો સૌથી સુંદર નજારો રાવણ દ્વારા કૈલાશ પર્વતને ઉપાડવાનો છે. એવું લાગે છે કે જાણે સાક્ષાત રાવણે કૈલાસને ઉપાડવા હાથ ફેલાવીને કૈલાસની ભોંયને ઘેરી લીધી છે અને એટલો હચમચી ગયો છે કે કૈલાસના અન્ય જીવો પણ ધ્રૂજી ગયા છે. ત્યારે ભગવાન શિવ પર્વતને પોતાના અંગૂઠાથી હળવાશથી દબાવીને રાવણના અભિમાનને કચડી રહ્યા છે. આ મનમોહન દ્રશ્યમાં કારીગરોએ એવી કારીગરી કરી છે, પથ્થરની મૂર્તિઓ પણ જીવંત બની છે. જાણે ભગવાન આપણી સામે છે. ઈલોરા ગુફાઓની આ ભવ્યતા ભારતીય શિલ્પની શ્રેષ્ઠ સિદ્ધિ છે.

ઈલોરા ગુફાઓમાં એટલું આકર્ષણ છે કે અહીં આવનાર તમામ પ્રવાસીઓ તેને જોઈને આશ્ચર્યચકિત થઈ જાય છે. તેની સુંદરતા જોઈને તેઓ પોતાની આંખો પર વિશ્વાસ ન કરી શક્યા. કૈલાશ મંદિરનો સમગ્ર વિસ્તાર ખૂબ જ ખુલ્લો અને શાંત છે. બૌદ્ધ જૈન સાધુઓ હંમેશા જોવા મળે છે, આ સિવાય દેશ-વિદેશના પ્રવાસીઓ પણ આખું વર્ષ અહીં રોકાય છે. મંદિરના આ અદ્ભુત, અલૌકિક અને અદ્ભુત એન્જિનિયરિંગે કૈલાશ મંદિરને ભારતીય કલા અને સ્થાપત્યનું ઉત્તમ ઉદાહરણ બનાવ્યું છે. મારાંતરફથી તો ખાસ ઉત્તમ કારીગરોનો આભાર અને અભિનંદન !

કૈલાશ મંદિરના કેટલાંક રહસ્યો અને રોચક તથ્યો
—————————-

(૧) ભગવાન શિવને સમર્પિત આ કૈલાશનાથ મંદિર બનાવવા માટે ૧-૧૦ પેઢીઓએ લગભગ ૨૦૦ વર્ષ સુધી સતત કામ કર્યું.

(૨) કૈલાશનાથ મંદિરની ઊંચાઈ ૯૦ ફૂટ છે, તે ૨૭૬ ફૂટ લાંબુ અને ૧૫૪ ફૂટ પહોળું ગુફા મંદિર છે.

(૩) કૈલાશનાથ મંદિર એક જ વિશાળ શિલાને તોડીને બનાવવામાં આવ્યું છે, આ ભવ્ય મંદિર લગભગ 40 હજાર ટન વજનના પથ્થરોને ખડકમાંથી અલગ કરીને બનાવવામાં આવ્યું છે.

(૪) .કૈલાશનાથ મંદિર સમગ્ર પર્વતને બહારથી પ્રતિમાની જેમ કોતરવામાં આવ્યો છે અને તેને દ્રવિડિયન શૈલીના મંદિરોનું સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે. લગભગ 7000 કારીગરો દ્વારા સતત કામ કરીને તેને તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે, તેની કોતરણી ઘણી મોટી અને ભવ્ય છે.

(૫) મંદિરમાં હાથીની એક વિશાળ મૂર્તિ પણ છે જે હવે ખંડેર થઈ ગઈ છે.

(૬) ઈલોરાની કેટલીક ગુફાઓમાં, બહારનો પ્રકાશ પહોંચતો નથી, તેથી તેમને જોવા માટે તમારે ટોર્ચ અથવા કૃત્રિમ પ્રકાશની જરૂર પડી શકે છે.

(૭) વિશાળ ગોપુરમમાંથી પ્રવેશતાની સાથે જ સામે ખુલ્લા મંડપમાં નંદીની પ્રતિમા દેખાય છે અને તેની બંને બાજુ વિશાળ હાથી અને સ્તંભો છે.

(૮) કૈલાશનાથ મંદિરમાં બનેલી ભૈરવની મૂર્તિ એકદમ ભયાનક લાગે છે. કૈલાસ મંદિરમાં ખૂબ જ વિશાળ અને ભવ્ય શિવલિંગ પણ છે. આ સિવાય ભગવાન શિવની એક મૂર્તિ એટલી ભવ્ય છે જેટલી બીજે ક્યાંય જોવા નહીં મળે.

(૯) આ કૈલાશનાથ મંદિર મહારાષ્ટ્રના સંભાજીનગરમાં આવેલું છે અને ભારતીય પુરાતત્વ વિભાગ દ્વારા સુરક્ષિત છે.

(૧૦) ઈલોરાનું કૈલાસનાથ મંદિર એટલું ભવ્ય છે કે તેને જોઈને કોઈ પણ માની શકતું નથી કે માનવીઓ દ્વારા તેનું નિર્માણ શક્ય છે, તે વિશ્વની સાત અજાયબીઓમાં સામેલ થવા યોગ્ય છે.

તે જમાનામાં જળાશયો કેવાં હશે તે પર કરવા પૂલ પણ બનાવવામાં આવ્યો હતો ગટર યોજના અને ડ્રેનેજ યોજના પણ તે જમાનામાં અહીં ઉપલબ્ધ હતી. આ સિવાય પણ અનેક ખૂબીઓ છે આ મંદિરમાં જે તમે કાં તો હું જે ફોટાઓ મુકું એમાં અથવા તમે તમારી આંખોએ નિહાળી લેજો .જાતે ત્યાં જઈને નિહાલવું અને એ અનુભૂતિ આત્મસાત કરવી એ જ વધારે ઉચિત ઉપાય છે.

તો જઈ જ આવજો બધાં !!!

!! હર હર મહાદેવ !!

– જનમેજય અધ્વર્યું