કર્કોટક રાજવંશ – કાશ્મીર

#ભારતનાં_રાજવંશો
#કર્કોટક_રાજવંશ_કાશ્મીર

કાશ્મીર એ પૃથ્વી પરનું સ્વર્ગ છે અને એનો ઇતિહાસ વૈદદિકકાળનો છે.
એના પર થોડો પ્રકાશ પાથરુ છું બસ!!

કાશ્મીરના કર્કોટક સામ્રાજ્ય
——————————

કર્કોટક સામ્રાજ્ય કાશ્મીરમાં ઉદ્દભવેલા સૌથી મોટા અને સૌથી પ્રતિષ્ઠિત સામ્રાજ્યમાંનું એક હતું. તેની સ્થાપના રાજા દુર્લભવર્ધન દ્વારા કરવામાં આવી હતી, જેઓ કન્નૌજના હર્ષવર્ધનના સમકાલીન હતા,ઇસવીસનમી ૭મીસદી કર્કોટક સામ્રાજ્યએ ઉત્તર ભારતમાં એક મોટી શક્તિ તરીકે કાશ્મીરના ઉદયને ચિહ્નિત કર્યું. તેની ટોચ પર, તે કાશ્મીરથી બંગાળની ખાડી સુધી વિસ્તરેલું હતું. તે મધ્યયુગીન ભારતનું સૌથી મોટું ગુપ્ત સામ્રાજ્ય હતું. તેની રાજધાની શ્રીનગરમાં હતી જે પાછળથી પરિહાસપુર ખસેડવામાં આવી હતી.

લલિતાદિત્ય મુક્તપીડના શાસનકાળ દરમિયાન સામ્રાજ્યની શક્તિ અને પ્રતિષ્ઠા તેની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી હતી. તેઓ એક મહાન શાસક હતાં જેમણે સામ્રાજ્યની સીમાઓને બધી દિશામાં લંબાવી હતી.

કલ્હણની રાજતરંગિણી
——————————

કાશ્મીરના હિંદુ રાજવંશની કાલક્રમ મુજબ, લલિતાદિત્યએ મધ્ય ભારતીય રાજા યશોવર્મનને હરાવ્યા અને પછી ભારતના પૂર્વ અને દક્ષિણ ભાગો તરફ કૂચ કરી. તેણે પૂર્વીય રાજ્યો મગધ, કામરૂપ, ગૌડ અને કલિંગ પર વિજય મેળવ્યો.

તેમણે ગુજરાત અને માલવા પર પોતાનો પ્રભાવ વિસ્તાર્યો અને તુર્કોને પણ હરાવ્યા. કાશ્મીર પાછા ફરતા તેણે ઘણા વધુ શાસકોને વશ કર્યા, અને પછી ઉત્તરના ઘણા રાજાઓને વશ કર્યા. કલ્હણના મહાન ગ્રંથના પુનઃનિર્માણના આધારે, કલા ઇતિહાસકાર હર્મન ગોએત્ઝ (૧૯૬૯)એ સિદ્ધાંત આપ્યો કે લલિતાદિત્ય એક સામ્રાજ્યની રચના કરવામાં સફળ રહ્યા જેમાં ભારતના મુખ્ય ભાગો તેમજ વર્તમાન અફઘાનિસ્તાન અને મધ્ય એશિયાનો સમાવેશ થાય છે.

લલિતાદિત્ય એક મહાન સ્થપતિ પ્રેમી પણ હતા. તેમણે તેના સમગ્ર રાજ્યમાં અનેક ભવ્ય મંદિરો બનાવ્યા, જેમાં સૌથી નોંધપાત્ર અનંતનાગ ખાતેનું માર્તંડ સૂર્ય મંદિર હતું. માર્તંડ સૂર્ય મંદિર ઇસવીસન ૭૨૫- ઇસવીસન ૭૫૬ વચ્ચેના સમયગાળામાં બાંધવામાં આવ્યું હતું અને તે ભારતીય ઉપખંડમાં હિન્દુ સૂર્ય ભગવાન સૂર્યને સમર્પિત પ્રથમ મંદિર હતું. તે કાશ્મીરનું સૌથી મોટું મંદિર સંકુલ પણ હતું.

માર્તંડ સૂર્ય મંદિર એ કાશ્મીરી સ્થાપત્યનો ઉત્તમ નમૂનો હતો, જેમાં ગાંધાર, ગુપ્ત, ચાઈનીઝ, રોમન, સીરિયન-બાયઝેન્ટાઈન અને ગ્રીક આર્કિટેક્ચરનું મિશ્રણ હતું. આ મંદિર પછીના મુસ્લિમ શાહ મીર વંશના સિકંદર “બુતશીકન” દ્વારા સંપૂર્ણપણે નાશ પામ્યું હતું.

કલ્હણઉલ્લેખ કરે છે કે લલિતાદિત્યએ લલિતાપુરામાં આદિત્ય (સૂર્ય દેવ)નું બીજું મંદિર બનાવ્યું અને આ મંદિરને કન્યાકુબ્જ અને તેના ગામોની જમીન આપી. લલિતાદિત્યે વિવિધ શહેરો અને નગરો પણ સ્થાપ્યા. તેણે પરિહાસપુર નામનું નવું પાટનગર બનાવ્યું જ્યારે શ્રીનગર બીજી રાજધાની તરીકે સેવા આપવાનું ચાલુ રાખ્યું.

કલ્હણના જણાવ્યા મુજબ
——————————

લલિતાદિત્યએ પરિહસપુરામાં વિષ્ણુ અને તેના પાસાઓની ઘણી છબીઓ સ્થાપિત કરી – સ્ત્રીરાજ્યમાં નરહરિની છબી સ્થાપિત કરી – આ છબી ઉપર અને નીચે ચુંબકને ઠીક કરીને હવામાં લટકાવવામાં આવી હતી, પરિહસ-કેશવની ચાંદીની છબી ૮૪૦૦ પાલનાઓની બનેલી હતી ( ૧ પાલ = ૪ તોલા), ૮૪,૦૦૦ તોલાકામમાંથી બનેલી મુક્ત-કેશવની સોનાની મૂર્તિ, મહા-વરાહની સોનાની મૂર્તિ અને ગોવર્ધન-ધારાની ચાંદીની મૂર્તિ. તેણે એક સ્તંભ પણ ઉભો કર્યો જેની ઉંચાઈ ૫૪ હાથ હતી અને તેની ટોચ પર ગરુડ (વિષ્ણુનું વાહન) ની છબી હતી. તેમના શૈવ મંદિરોમાં પ્રખ્યાત ભૂતેશ (શિવનું મંદિર)નો સમાવેશ થાય છે. ભૂતેશ મંદિરની ઓળખ આધુનિક વાંગનાથ (ભુત્સેર અથવા બુથસેર) સાથે કરવામાં આવે છે.

લલિતાદિત્ય હિંદુ ધર્મના પ્રખર અનુયાયી હતા.પરંતુ તેઓ અન્ય ધર્મો પ્રત્યે પણ સહિષ્ણુ હતા. તેમણે પોતાના રાજ્યમાં અનેક બૌદ્ધ વિહારો અને ચૈત્યોનું નિર્માણ કર્યું. તેમણે બૃહદબુદ્ધ (“મહાન બુદ્ધ”) ની વિશાળ પ્રતિમા સ્થાપિત કરી, જે તાંબાના ૮૪,૦૦૦ પ્રસ્થોથી બનેલી છે (પ્રસ્થ એ ૬૪ તોલાકાની સમકક્ષ પ્રાચીન એકમ છે).

વિનયાદિત્ય જયાપીડ રાજવંશના છેલ્લા મજબૂત શાસક હતા. તેઓ એક સક્ષમ વહીવટકર્તા અને કલા અને સાહિત્યના મહાન આશ્રયદાતા હતા. તેમનો દરબાર ક્ષીર, ઉદભટ્ટ, દામોદરગુપ્ત વગેરે સહિત તે સમયના ઘણા મહાન વિદ્વાનોથી શોભતો હતો.

કાશ્મીરનો ઇતિહાસ અહીં પૂરો નથી થતો એ ચાલુ જ રહેવાનો છે કારણકે હજી મારાં પ્રવાસ અનુભવો તો બાકી જ છે. આ રાજવંશ ઉપર વિગતે હું જો યોગ્ય માહિતી મળશે એટલે લખીશ જ વિગતે ! ત્યાં સુધી આને જ વિગત ગણીને ચાલજો બધાં !

– જનમેજય અધ્વર્યુ