હે ભગવાન!

સંદેશ – સંસ્કાર પૂર્તિ – તારીખ 24 જૂન 2018

મલ્ટિપ્લેક્સ

સત્ય કલ્પના કરતાંય વધારે વિચિત્ર, ભયાવહ અને પીડાદાયી હોઈ શકે છે. ઓશો રજનીશના જીવનના એક વિવાદાસ્પદ પ્રકરણની છણાવટ કરતી ‘વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી’ નામની ડોક્યુ-સિરીઝમાં હબકી જવાય, આંખો પહોળી થઈ જાય એવી ઘટનાઓ જોતી વખતે આપણને થાય કે આ બધું શું ખરેખર બન્યું હતું? આવું બધું વાસ્તવમાં બનવું શક્ય છે?

* * * * *

તાજેતરમાં દુનિયાભરમાં જબરદસ્ત ગાજેલી કોઈ એક ડોક્યુમેન્ટરીનું નામ લેવાનું હોય તો તે કઈ હોઈ શકે? આનો જવાબ એટલો બધો સ્પષ્ટ છે કે માથું ખંજવાળવાનો કે વિચારવા બેસવાની જરૂર જ નથી. આ ડોક્યુમેન્ટરી છે, ‘વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી’, જે નેટફ્લિક્સ પર ત્રણેક મહિના પહેલાં મૂકાઈ. ડોક્યુમેન્ટરી શબ્દ કાને પડે એટલે અસંખ્ય લોકો માટે આજની તારીખે ય કંટાળજનક, નકરી માહિતીનો ઢગલો કરતું શુષ્ક જોણું એવું સમીકરણ ઊપસે છે. આવું માનનારાઓએ તાત્કાલિક આ શ્રેણી જોઈ કાઢવી જોઈએ. ડોક્યુમેન્ટરીની આખી ઇમેજ બદલી જશે.

ઓશો હજુ ભગવાન રજનીશ હતા ત્યારે, 1980ના દાયકામાં, અમેરિકાના ઓરેગોન રાજ્યની એક ઉજ્જડ જગ્યાએ એમના અનુયાયીઓએ રજનીશપુરમ નામની આખેઆખી ટાઉનશિપ ઊભી કરી હતી. આ ટાઉનશિપમાં મેડિટેશન હોલ હતો, કતારબદ્ધ રહેઠાણો હતાં, રેસ્ટોરાંઓ હતી, લેબોરેટરી-કમ-રિસર્ચ સેન્ટર હતું, પ્રાઇવેટ ડેમ હતું અને એક હવાઇપટ્ટી પણ હતી જેના પરથી પ્લેનો ટેક-ઓફ અને લેન્ડિંગ કરતાં હતાં. ઓશો રજનીશના અનુયાયીઓમાં પશ્ર્ચિમના કૂડીબંધ રિચ, ફેમસ અને ઇન્ટેલિજન્ટ લોકોનો સમાવેશ થતો હતો. સુપર ક્વોલિફાઇડ અને પ્રતિભાશાળી લોકો જ્યારે એકઠા થઈને સપનોં કા નગર ઊભું કરે ત્યારે એમાં શી કમી હોય!

રજનીશ ‘ન્યુ મેન’ એટલે કે આંતરિક સમૃદ્ધિથી ભરપૂર એવા મોડર્ન મનુષ્યોનો આખો સમુદાય વિકસાવવા માગતા હતા. તે ન્યાયે રજનીશપુરમમાં ખરેખર તો મૈત્રી, મહોબ્બત, કરુણા, સદભાવના અને આઝાદીની આબોહવા ઊભી થવી જોઈતી હતી. શરૂઆતમાં એવું વાતાવરણ જામ્યું પણ ખરું, પણ ધીમે ધીમે માહોલ કલ્પી ન શકાય એટલી હદે બદલાતો ગયો. સેક્સ કલ્ટ તરીકે ઓળખાતા આ સમુદાયના લાલ વસ્ત્રધારી સંન્યાસીઓ યા તો રજનીશીઓમાંથી કેટલાય લોકો કાનૂની કેસમાં સંડોવાયા. આક્ષેપો અને અપરાધો પણ કેવા કેવા. સેમી-ઓટોમેટિક હથિયારો ધરાવવા, પાણીમાં ઝેરીલાં તત્ત્વો ભેળવીને પાડોશમાં આવેલી વસતીને ખતમ કરી નાખવાનો કારસો રચવો, માણસને મારે નહીં તો કમસે કમ માંદા પાડી નાખે એવી ભયંકર મિલાવટ ખાદ્ય પદાર્થોમાં કરવી (આ કુચેષ્ટા માટે અમેરિકાના ઇતિહાસમાં અગાઉ ક્યારેય થયો ન હોય તેવો ‘બાયો-કેમિકલ ટેરરિસ્ટ અટેક’ એવો શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે), ઓરેગોન રાજ્યના યુએસ અટર્નીની હત્યાનો પ્રયાસ કરવો, સ્થાનિક ચૂંટણી મેનિપ્યુલેટ કરવી વગેરે.

આ ક્યા પ્રકારની આધ્યાત્મિકતા હતી? આ કેવો ધર્મ હતો? રજનીશે મા આનંદ શીલા નામની પોતાની અતિ વિચક્ષણ ભક્તાણીને શી રીતે આટલી બધી સત્તા આપી દીધી? પ્રતિપ્રશ્ન એ પણ છે કે શું સંન્યાસીઓ વિરુદ્ધ થયેલા આ આક્ષેપ કે કાનૂની કારવાઈ ખરેખર વ્યાજબી હતાં? કે પછી, અમેરિકન સત્તાવાળાઓ રજનીશ અને એમના અનુયાયીઓની પાછળ પડી ગયા હતા? શું તેઓ યેન કેન પ્રકારણે રજનીશ અને એમના કાફલાને અમેરિકામાંથી ભગાડી મૂકવા માગતા હતા (જેમાં તેઓ સફળ પણ થયા)?

ડોક્યુમેન્ટરીમાં જોન્સટાઉન ટ્રેજેડીનો ઉલ્લેખ વારંવાર થાય છે. જોન્સટાઉન નામના અમેરિકન નગરમાં થયેલી ભયાનક કરુણાંતિકા અમેરિકાની સામૂહિક જનચેતનામાં સજ્જડપણે અંકિત થયેલી છે. જોન્સટાઉનનો ઘટનાક્રમ 1978માં બનેલો, રજનીશપુરમનો ફિયાસ્કો થયો એના થોડાંક જ વર્ષ પહેલાં. બન્યું હતું એવું કે જિમ જોન્સ નામનો એક આધ્યાત્મિક ગુરુ સેંકડો અનુયાયીઓ ધરાવતો હતો. એની દોરવણી હેઠળ અનુયાયીઓને એકસાથે ઝેરી સાઇનાઇડ અપાયું. આને લીધે બસ્સો બાળકો સહિત કુલ નવસો કરતાં વધારે લોકોએ જીવ ગુમાવ્યો. ‘વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ વેસ્ટ’ ડોક્યુ-સિરીઝ જોઈને ખાસ કરીને અમેરિકનોને ઝટકો એ વાતનો લાગ્યો કે જોન્સટાઉનમાં જિમ જોન્સ હતો, તો ઓરેગોનમાં ભગવાન રજનીશ હતા. બન્નેની પાછલ એમના ભક્તો પાગલ હતા. રજનીશપુરમવાળા કિસ્સમાં પણ પોઇઝનિંગનો પ્રયાસ થયો હતો, જે સદભાગ્યે સફળ નહોતો નીવડ્યો. આ સિવાય પણ બીજા કેટલાંય સંગીન અપરાધો થયેલાં. આટઆટલું થયેલું તેમ છતાં અમેરિકા રજનીશપુરમનો આવડો મોટો કાંડ ભુલી કેવી રીતે ગયું?

‘વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી’ નામની આ અંગ્રેજી ડોક્યુમેન્ટરીમાં જુદા જુદા મુદ્દાઓની એવી ગજબનાક શૈલીથી છણાવટ થઈ છે કે જોનારા દંગ થઈ જાય. કહે છેને કે સત્ય કલ્પના કરતાંય વધારે વિચિત્ર, વધારે ભયાવહ, વધારે પીડાદાયી હોઈ શકે છે. ‘વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી’ જોતી વખતે આપણને થાય કે આ બધું શું ખરેખર બન્યું હતું? આવું બનવું શક્ય છે ખરું? જવાબ એ છે કે હા, આ બધું જ બન્યું હતું. સ્ક્રીન પણ આપણે જે જોઈએ છીએ તે ડ્રામેટાઇઝેશન (નાટ્યસ્વરૂપ) નથી, પણ અસલી ઘટનાઓનું જેન્યુઇન ફૂટેજ છે. તે ઉપરાંત પડદા પર દેખાતા લોકો અસલી છે જે કેમેરા સામે આવીને પોતપોતાની કેફિયત સુણાવી રહ્યા છે.

જ્યારથી ડિજિટલ એન્ટરટેઇનમેન્ટની બોલબોલા વધી છે ત્યારથી ‘બિન્જ વોચિંગ’ નામનો શબ્દપ્રયોગ ખાસ્સો વપરાવા લાગ્યો છે. બિન્જીંગ એટલે આંકરાતિયાની માફક ખોરાક પર તૂટી પડવું. બિન્જ વોચિંગ એટલે સ્ક્રીન સામે ખોડાઈને ગાંડાની જેમ કલાકોના કલાકો સુધી શોના એક પછી એક એપિસોડ્સ સળંગ જોઈ કાઢવા તે. ‘વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી’માં છ એપિસોડ છે. સરેરાશ એક-એક કલાકના છ ભાગ. ‘વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી’ સિરીઝ એટલી હદે રોમાંચક, આઘાતજનક, રસાળ, અંદરથી હલાવી નાખે એવી, વિચારતા કરી મૂકે એવી અને મનોરંજક છે કે દુનિયાભરના ઓડિયન્સે આ સિરીઝ માત્ર જોઈ નહીં, બલ્કે એનું રીતસર બિન્જ-વોચિંગ કર્યું! અરે, એક ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં તો તમામ એપિસોડ્સનું સળંગ સ્ક્રીનિંગ થયું હતું. આ એક જોખમ હતું. છ-છ કલાક સુધી ડોક્યુમેન્ટરી જોવા કોણ બેસે? પણ ઓડિયન્સ વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રીમાં એટલી હદે રમમાણ થઈ ગયું હતું કે ડોક્યુમેન્ટરીનો ધી એન્ડ ન આવે ત્યાં સુધી સૌ સજ્જડ બેસી રહેલા.

અદભૂત મેકિંગ છે આ સિરીઝનું. ઇન્ટેવેસ્ટિગેટિવ જર્નલિઝમનું આ ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. સિરીઝ જોતી વખતે આપણને થાય કે આ લોકોએ કેટલી બધી મહેનત કરી છે યોગ્ય ફૂટેજ શોધવાની, લોકોના ઇન્ટરવ્યુઝ કરીને એમની પાસેથી વાતો કઢાવવાની, સઘળી સામગ્રીને એક રિધમમાં ગોઠવવાની અને સમગ્ર પેકેજિંગ કરવાની. મજાની વાત એ છે કે ડોક્યુમેન્ટરીના મેકરો કોઈ ચુકાદો તોળતા નથી. રજનીશીઓ સાચા હતા કે ખોટા હતા કે પછી સ્થાનિક અમેરિકનો તેમજ સત્તાધારીઓ સાચા હતા કે ખોટા હતા તે વિશેનું કોઈ મોરલ જજમેન્ટ આપતા નથી. તેઓ ફક્ત આપણી સામે હકીકતો પેશ કરે છે, આખી પરિસ્થિતિની સંકુલતામાં સહેજ પણ પાણી નાખ્યા વગર, તેને શક્ય એટલી રસાળ બનાવીને આપણી સામે રજૂ કરે છે અને જાણે આપણને કહે છે કે જે છે તે આ છે. હવે તમે વિચારો અને તમે નક્કી કરો કે કોણ કેટલું સાચું છે કે ખોટું છે!

આ ડોક્યુ-સિરીઝ બનાવનાર મેક્લેઇન વે અને ચેપમેન વે સગા ભાઈઓ છે. કેવી રીતે આવી અફલાતૂન અને મેચ્યોર્ડ ડોક્યુ-સિરીઝ બનાવી આ પચ્ચીસ-ત્રીસ વર્ષના જુવાનિયાઓએ? એમને કેવા કેવા પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો આ શ્રેણી બનાવતી વખતે? ભૂતપૂર્વ રજનીશપુરમવાસીઓ અને ઓરેગોનવાસીઓના મોઢેથી એમણે કેવી રીતે આ બધી સ્ફોટક વાતો કઢાવી? આના જવાબ આવતા રવિવારે.

* * * * *

તા.ક.

નેટફ્લિક્સ એક્ઝેક્ટલી શું છે તે હજુ ઘણા લોકો જાણતા નથી. સાવ સાદી ભાષામાં કહીએ તો, નેટફ્લિક્સ એક વેબસાઇટ અથવા ઓનલાઇન વિડીયો લાઇબ્રેરી છે, જેમાં દુનિયાભરની સેંકડો ફિલ્મો, ટીવી શોઝ, રજનીશ વિશેની આ ડોક્યુ-સિરીઝ જેવી બીજી કેટલીય ડોક્મેયુન્ટરીઓ વગેરેનો આખો ભંડાર છે. તમારા સમયે અને સગવડે આ ડિજિટલ મનોરંજન માણવા માટે નેટફ્લિક્સનું લવાજમ ભરવું પડે. ભારતમાં હાલ નેટફ્લિક્સનું બેેઝિક સબસ્ક્રિપ્શન માસિક 500 રુપિયા છે.

૦૦૦ ૦૦૦ ૦૦૦

– Shishir Ramavat

( Note – This Article is Originaly Written in Year 2018 )