સુપર શોર્ટ ફિલ્મ્સ – છોટા પેકેટ બડા ધમાકા

સંદેશ – સંસ્કાર પૂર્તિ – રવિવાર – ૨૮ મે ૨૦૧૭

મલ્ટિપ્લેકસ

કાન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં પસંદૃગી પામેલી ‘આફટરનૂન ક્લાઉડ્સ’ અને તાજેતરમાં નેશનલ અવોર્ડથી સન્માનિત થયેલી ‘કલ્પવૃક્ષ’ – આ બન્ને શોર્ટ ફિલ્મ્સ એફટીઆઈઆઈના વિદ્યાર્થીઓએ બનાવી છે.

* * * * *

ફ્રાન્સમાં પૂરજોશમાં ચાલી રહેલા કાન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલનો આજે (28મી મે) બારમો અને છેલ્લો દિૃવસ છે. અતિ ગ્લેમરસ કપડાં ધારણ કરેલી આપણી ઐશ્ર્વર્યા રાય બચ્ચન, દૃીપિકા પદુકોણ અને સોનમ કપૂરે અહીં રેડ કાર્પેટ પર લટકમટક કેટવોક કરીને ફોટોગ્રાફરોના ટોળાં સામે સ્ટાઈલથી પોઝ આપ્યા એ તો જાણે બરાબર છે, પણ આ વખતે કઈ કઈ ભારતીય ફિચર ફિલ્મો સ્પર્ધામાં ઉતરી હતી?

ઉત્તર છે – એક પણ નહીં! દુનિયામાં સૌથી વધારે ફિલ્મો બનાવતા આપણા દેશની એક પણ ફિલ્મ આ વખતે કાન ફેસ્ટિવલની મુખ્ય ચાર પૈકીની એક પણ કેટેગરીમાં કવોલિફાય ન થઈ શકી. આ ચાર કેટેગરી એટલે કોમ્પીટીશન, અન સર્ટન રિગાર્ડ (અર્થાત્, અ સર્ટન ગ્લાન્સ), ક્રિટીકસ વીક અને ડિરેકટર્સ ફોર્ટનાઈટ.

જોકે અમુક ઇન્ડિયાવાલે પોતપોતાની ફિલ્મો પ્રમોટ કરવા કાન જરુર પહોંચી ગયા હતા. જેમ કે, નંદિૃતા દૃાસે નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકીને લઈને બનાવેલી ‘મન્ટો’, અપર્ણા સેનની ‘સોનાટા’ (જેમાં શબાના આઝમી અને લિલેટ દુબેએ અભિનય કર્યો છે) અને સુંદૃર સી. નામના સાઉથ ઇન્ડિયન ડિરેકટરે બનાવેલી ‘બાહુબલિ’ ટાઈપની ભવ્યાતિભવ્ય તમિલ ફિલ્મ ‘સંઘમિત્રા’. એ.આર. રહેમાનના સંગીતવાળી અતિ ખર્ચાળ ‘સંઘમિત્રા’માં શ્રુતિ હસન, જયરામ રવિ અને આર્ય જેવાં કલાકારો છે. આ સિવાય ઓપન એર થિયેટરમાં સંજય લીલા ભણસાલીની ‘દેવદૃાસ’નું સ્ક્રીનિંગ થયું હતું. રીમા દૃાસ નામની એક આસામી ડિરેકટરની ‘વિલેજ રોકસ્ટાર્સ નામની ફિલ્મ પણ દેખાડાઈ હતી.

ભલું થજો પુનાની ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ઇન્ડિયા (એફટીઆઈઆઈ)ની ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ’ નામની સ્ટુડન્ટ શોર્ટ ફિલ્મનું કે જે ખુલ્લી હરીફાઈમાં ઉતરી શકી. દુનિયાભરમાંથી કુલ ૨૬૦૦ શોર્ટ ફિલ્મ્સ સબમિટ થઈ હતી, તેમાંથી ફકત ૧૬ જ ફિલ્મોને પસંદૃ કરવામાં આવી. આમાંની એક એટલે પાયલ ક્ાપડિયા નામની એફટીઆઈઆઈની સ્ટુડન્ટે બનાવેલી ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ’. શું છે એમાં?

સાઠ વર્ષની એ વિધવા સ્ત્રી છે. એના ઘરમાં એના સિવાય એેક નેપાળી કામવાળી પણ રહે છે. ૧૩ મિનિટની આ ફિલ્મમાં કાળાડિબાંગ વાદૃળવાળી એક બપોર છે, મકાન છે, બે સ્ત્રીઓ છે અને નાની નાની શાંત ક્ષણોમાંથી ઊપસતો તેમનો સંબંધ છે. ઉષા નાઈક અને હમણાં નવાઝુદૃીન સિદ્દીકીવાળી ‘હરામખોર’ ફિલ્મમાં આપણે જેને જોઈ હતી એ ત્રિમાલા અધિકારી નામની અભિનેત્રીએ ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ’માં અભિનય કર્યો છે.

એફટીઆઈઆઈમાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓને અભ્યાસક્રમના ભાગ રુપે શોર્ટ ફિલ્મ બનાવવાની હોય છે. પાયલ કાપડિયાએ સેકન્ડ યરના પ્રોજેક્ટરુપે પંદૃર દિૃવસમાં ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ’ બનાવી હતી. પોતાની ગ્રાન્ડમધરના જીવન પરથી પાયલને આ ફિલ્મનો આઈડિયા મળ્યો હતો. બાય ધ વે, પાયલ વિખ્યાત કન્ટેમ્પરરી ચિત્રકાર નલિની માલિનીની દૃીકરી થાય.

એફટીઆઈઆઈના સાહેબો સારી ગુણવત્તા ધરાવતી સ્ટુડન્ડ્સ ફિલ્મોને જુદૃા જુદૃા ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ્સમાં મોકલતા હોય છે. જોકે કાન ફેસ્ટિવલમાં કોઈ સ્ટુડન્ટ ફિલ્મ મોકલી હોય એવું એફટીઆઈઆઈના ઇતિહાસમાં આ વખતે પહેલી વાર બન્યું હતું. સદભાગ્યે પહેલા જ ધડાકે ફિલ્મ સિલેકટ થઈ ગઈ. પાયલ કાપડિયાને ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ’ સિલેકટ થઈ છેક ત્યારે ખબર પડી કે સાહેબોએ એની ફિલ્મને કાન ફેસ્ટિવલ માટે સબમિટ કરી હોતી. આજનું અખબાર આપણા હાથમાં આવશે ત્યાં સુધીમાં ‘આફ્ટરનૂન કલાઉડ્સ’ને કાન ફિલ્મોત્સવમાં કોઈ અવોર્ડ મળ્યો કે નહીં તેની આપણને ખબર પડી ચુકી હશે.

આજે એક બીજી અવોર્ડવિનિંગ શોર્ટ ફિલ્મની વાત કરવી છે. એનું ટાઈટલ છે, ‘કલ્પવૃક્ષ’. થોડાં અઠવાડિયાં પહેલાં નેશનલ અવોર્ડ્ઝથી સન્માનિત થયેલી ફિલ્મોમાં એક ‘કલ્પવૃક્ષ પણ હતી. તેને બેસ્ટ સિનેમેટોગ્રાફી માટે રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. ‘કલ્પવૃક્ષ’ના ટેલેન્ટેડ કાઠિયાવાડી ડિરેકટરનું નામ છે, અભિજીત ખુમાણ. હિન્દૃીમાં બનેલી ફિલ્મની અવોર્ડવિનિંગ સિનેમેટોગ્રાફી અલ્પેશ નાગરે કરી છે. પાયલ કાપડિયાની માફક અભિજીત અને અલ્પેશ પણ એફટીઆઈઆઈના સ્ટુડન્ટ્સ છે. રાધર, હતા. તેમણે પણ ‘કલ્પવૃક્ષ’ ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં પ્રોજેક્ટના ભાગરુપે બનાવી હતી.

શું છે ‘કલ્પવૃક્ષ’માં? એક યુવતી છે, મેધા. એના પિતા મૃત્યુ પામ્યા છે. પિતા સાથેનો સંબંધ છેક સુધી સતત તંગદિૃલીભર્યો રહ્યો હતો. પિતાનું મૃત્યુ થઈ ગયું અને ઘણી વાતો કહેવાની રહી ગઈ. ઘણું અધૂરું રહી ગયું. ઘણા છેડા હવામાં અધ્ધર લટકતા રહી ગયા. ધારો કે મૃત પિતા સાથે એક વાર, ફકત એક જ વાર દિૃલ ખોલીને વાત કરવાની, ગિલા-શિકવા દુર કરવાની તક મળે તો? શું આ શક્ય છે? તે માટે શું કરવું પડે? બસ, આ જ ‘કલ્પવૃક્ષનું કથાવસ્તુ છે. ફિલ્મનો કથાપ્રવાહ પૌરાણિક સંદૃર્ભોને સરસ રીતે વણી લઈને, વાસ્તવ – અતિવાસ્તવ અને કલ્પના વચ્ચે માર્ગ કરતો કરતો આગળ વધતો જાય છે.

‘બાપ-દૃીકરી વચ્ચેના વણસેલા સંબંધની થીમ ઘણા સમયથી મારા મનમાં હતી,’ ડિરેકટર અભિજીત ખુમાણ કહે છે, ‘એક વાર ‘ન્યુયોર્ક ટાઈમ્સ’નો એક લેખ મારા વાંચવામાં આવ્યો. એમાં એક સર્વેની વાત હતી. ૯૦ ટકા અમેરિકનોએ કહેલું કે જો વિકલ્પ આપવામાં આવે તો તેઓ મૃત્યુ પામેલા પોતાના સ્વજનોને એક વાર મળવાનું, એમની સાથે દિૃલ ખોલીને વાત કરવાનું, એમની સાથે સમય પસાર કરવાનું પસંદૃ કરે. મને આ વાત સ્પર્શી ગઈ. બાપ-દૃીકરીની સંંબંધને આ વાત સાથે જોડી, કલ્પવૃક્ષની સંકલ્પનાનો આધાર લીધો, તેમાં મેજિક્ રિયલિઝમ ઉમેર્યું અને આ રીતે ફિલ્મનું નરેટિવ સ્ટ્રકચર ઊભું થયું.’

આર્ટહાઉસ સિનેમાના મિની સેમ્પલ જેવી આ શોર્ટ ફિલ્મનો લૂક રુપકડો છે, પણ સમજવામાં બહુ અઘરી-અઘરી લાગે છે. પહેલી વાર ફિલ્મ જોતી વખતે ‘કવિ કહેવા શું માગે છે’ એવો સવાલ જાગે અને ફિલ્મ લગભગ ન સમજાય, એમ બને. જોકે એક વાર થીમ સમજી લીધી પછી બીજી વાર ફિલ્મ ધીરજપૂર્વક જોઈએ તો તેનું સૌંદૃર્ય ક્રમશ – ઊઘડતું જાય છે. અભિજીત ફિલ્મનું સ્વરુપ થોડું સરળ અને લોકભોગ્ય ન રાખી શક્યા હોત?

‘એફટીઆઈઆઈમાં સિનેમાની અમુક શૈલીઓને વિશેષ ઉત્તેજન આપવામાં આવે છે,’ અભિજીત કહે છે, ‘અમે ‘કલ્પવૃક્ષ’માં મેજિક રિયલિઝમનો ઉપયોગ કર્યો છે. જો દૃર્શકની આંગળી પકડીને એક-એક વસ્તુ સમજાવવામાં આવે અથવા સાદૃી નરેટિવ સ્ટાઈલમાં વાત કરવામાં આવે તો આખી જોનર જ બદૃલાઈ જાત.’

અભિજીત ખુમાણ સાવરકુંડલા પાસે આવેલા અને માંડ ત્રણ હજારની વસતી ધરાવતા સેંજલ નામના નાનકડા ગામના વતની છે. અહીં અને બાજુમાં આવેલા પીઠવડી નામના ગામમાં સ્કૂલનું ભણતર પૂરું કર્યું, સાવરકુંડલામાં અગિયારમુ-બારમુ કર્યું, રાજકોટમાં કમ્પ્યુટર એન્જિનીયરીંગ અને એમબીએની ડિગ્રી લીધી, એક વર્ષ જોબ પણ કરી. દૃરમિયાન એમને બ્રહ્મજ્ઞાન લાધી ચુક્યું હતું કે પોતાનું દિૃલ-દિૃમાગ જે ક્ષેત્ર તરફ સતત આકર્ષાય છે તે તો સિનેમા છે.

‘એન્જિનીયરીંગનાં વર્ષો દૃરમિયાન મેં અને મારા મિત્ર બ્રિજેશ મૂલિયાએ સાવ કાચી કહેવાય એવી ત્રણેક શોર્ટ ફિલ્મ્સ બનાવી હતી. ઠીક ઠીક પ્રશંસા પણ મળી હતી. સુરતમાં જોબ કરતો હતો તે દૃરમિયાન મને સમજાયું કે કામના ભાગ રુપે બીજાઓ સામે મોટિવેશનલ સ્પીચ આપવાનું સહેલું છે, પણ જો હું ખુદૃ મારા પેશનને ફોલો કરતો ન હોઉં, રિસ્ક લેતો ન હોઉં તો મતલબ શો છે? આથી મેં એફટીઆઈઆઈમાં ટેલીવિઝન ડિરેકશનના એક વર્ષના કોર્સમાં અપ્લાય કર્યું. ઇન્ટરવ્યુમાં પાસ થઈ ગયો ને કોર્સ કરવા પુના આવી ગયો.’

એફટીઆઈઆઈનો આખો માહોલ જ અલગ હતો. અહીં સમાન તાસીર ધરાવતા જોશીલા યંગસ્ટર્સનો મેળો લાગ્યો હતો. ગોડફાધર હોય કે તગડા સંપર્કો હોય તો જ ફિલ્મલાઈનમાં પગ મૂકવાની િંહમત કરાય એવા જે ખોટો ડર અગાઉ મનમાં ઘર કરી ગયેલો તે એફટીઆઈઆઈમાં જતાં જ ઓગળી ગયો. અહીં જ બેચમેટ અલ્પેશ નાગર સાથે દૃોસ્તી થઈ. મૂળ ઉદૃયપુરના પણ હવે વડોદૃરાના અલ્પેશે પણ ઇલેકટ્રોનિકસ એન્ડ કમ્યુનિકેશન બ્રાન્ચમાં એન્જિનીયરીંગ કર્યું છે.

‘એન્જિનીયરીંગ મેં માંડ માંડ પૂરું કર્યું હતું,’ અલ્પેશ હસે છે, ‘મને મૂળ ડિઝાઈિંનગમાં રસ હતો. અમદૃાવાદૃની એનઆઈડીમાં મારે એડમિશન લેવું હતું, પણ મને સંગીત, કોસ્ચ્યુમ્સ, આર્ટ ડિઝાઈન, સ્ટોરીટેિંલગ આ બધામાં પણ ખૂબ રસ પડતો હતો. આ તમામનું જેમાં સંયોજન થતું હોય એવી એક જ વસ્તુ છે – સિનેમા! આથી મેં એફટીઆઈઆઈમાં એક વર્ષનો કોર્સ ર્ક્યો.’

અહીં અભ્યાસક્રમના ભાગરુપે વિદ્યાર્થીઓને શોર્ટ ફિલ્મ બનાવે ત્યારે આઠ-આઠ કલાકની ત્રણ શિફટ અને બાર કલાકની એક શિફ્ટ એમ કુલ ૩૬ કલાકમાં શુટિંગ પૂરું કરી નાખવું પડે. શૂટિંગ માટે ઈન્સ્ટિટ્યુટથી વધુમાં વધુ ૪૫થી ૫૦ કિલોમીટર દુર જઈ શકાય, તેનાથી વધારે નહીં. ચાર દિૃવસમાં એડિિંટગ અને પાંચ દિૃવસમાં સાઉન્ડ તથા મ્યુઝિક આટોપી લેવાનું. ઇન્સ્ટિટ્યુટ તરફથી કેમેરા અને ક્રેન જેવાં ઉપકરણો ઉપરાંત બાવીસ હજાર રુપિયા બજેટ પેટે આપવામાં આવે. જો બજેટ વધી જાય તો ખુદૃના ખિસ્સામાંથી નાણાં કાઢવાના.

અલ્પેશ કહે છે, ‘અમે ‘કલ્પવૃક્ષ’ માટે બ્રાઉન અને રેડ કલર-પેલેટનો ઉપયોગ કર્યો છે. ભુખરો રંગ ઉદૃાસીનું પ્રતીક છે. નાયિકા લાલ રંગના કપડાં પહેરે છે. લાલ રંગ પિતા પ્રત્યેના એના ક્રોધનું પ્રતીક છે.’

સુંદૃર સિનેમેટોગ્રાફી નિ:શંક્પણે ફિલ્મનો સૌથી મોટો પ્લસ પોઈન્ટ છે. ‘કલ્પવૃક્ષ’ની સિનેમેટોગ્રાફીને નેશનલ અવોર્ડ ઉપરાંત પુણે ઇન્ટરનેશનલ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં પણ અવોર્ડ મળ્યો હતો. અત્યાર સુધીમાં દેશવિદેશના લગભગ અઢાર ફિલ્મોત્સવોમાં ‘કલ્પવૃક્ષનું સ્ક્રીિંનગ થઈ ચુકયું છે.

સો ફાર સો ગુડ. હવે પછી શું? ૨૦૧૬ના મધ્યમાં એફટીઆઈઆઈનો કોર્સ પૂરો થયા બાદૃ અભિજીત અને અલ્પેશ બન્ને મુંબઈ શિફટ થઈ ચુક્યા છે. તેઓ હવે એક ગુજરાતી ફિલ્મની તૈયારી કરી રહ્યા છે. અભિજીત કહે છે, ‘આમાં સેમી-નેરેટિવ શૈલીમાં ત્રણ અલગ અલગ કિરદૃારોની વાર્તાઓને સાંકળી લેવામાં આવી છે. ંએક ચારણ છે, એક દૃલિત ડોકટર છે અને એક પક્ષીવિદ્ છે. ત્રણેય વાર્તાઓમાં વિસ્થાપનનો મુદ્દો કેન્દ્રમાં છે. આ ફિલ્મનું ટાઈટલ અમે ‘પ્રબોધગાથા’ રાખ્યું છે.’

…અને ‘પ્રબોધગાથા’ સમજવામાં બહુ અઘરી-અઘરી નહીં જ હોય. પ્રોમીસ!

૦૦૦ ૦૦૦ ૦૦૦

– Shishir Ramavat

( Note – This Article is Originaly Written in Year 2017 )