મલ્ટિપ્લેક્સ – ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’માં એવું તે શું છે?

Sandesh – Sanskar Purty – 16 Nov 2014

મલ્ટિપ્લેક્સ

* * * * *

‘ઇન્ટરસ્ટેલર’નો માસ્ટર-સ્ટ્રોક તો એની ફિફ્થ ડાયમેન્શનની થિયરીમાં છે. થ્રી ડાયમેન્શન એટલે લંબાઈ-પહોળાઈ-ઊંચાઈ, ફોર્થ ડાયમેન્શન એટલે સ્પેસ-ટાઇમ અને પાંચમું પરિમાણ એટલે પ્રેમ, લવ! પ્રેમ ભલે ભૌતિક રીતે માપી શકાતું ન હોય કે તર્કબુદ્ધિથી પકડી શકાતું ન હોય, પણ પ્રેમમાં એવું કશુંક પ્રચંડ અને શકિતશાળી તત્ત્વ છે જે અંતરિક્ષનાં સ્પેસ-ટાઇમનાં પરિમાણને પણ અતિક્રમી શકે છે! ફિલ્મના ડિરેકટર અને કો-રાઈટર ક્રિસ્ટોફર નોલને આ વાત અત્યંત અસરકારક રીતે ફિલ્મમાં વણી લીધી છે. તેથી જ ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’ શુષ્ક સાયન્સ ફિકશન બનીને અટકી જતી નથી, બલકે તે દર્શકની આંખો ભીની કરી નાખે એવી ઈમોશનલ પણ બની શકી છે.

વર્ષે-બે વર્ષે એકાદ એવી મેગા ફિલ્મ એવી આવી જતી હોય છે કે જેની રિલીઝ થવાની ઘટના ગ્લોબલ ઇવેન્ટની કક્ષા ધારણ કરી લે છે. ૧૬૫ મિલિયન ડોલર એટલે કે લગભગ દસ અબજ રૂપયા કરતાંય વધારે નાણાંના ખર્ચે બનેલી અને તાજેતરમાં જ રિલીઝ થયેલી હોલિવૂડની ફિલ્મ ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’ ફરતે આવંુ જ તેજસ્વી આભામંડળ રચાયેલું છે. ફિલ્મ હજુ તો કાગળ પર હતી ત્યારથી એના વિશે લખાવાનું ને ચર્ચાવાનું શરૂ થઈ ગયું હતું. રિલીઝ વખતે વિખ્યાત ‘ટાઇમ’ મેગેઝિને તેના પર કવરસ્ટોરી કરી નાખી. (અલબત્ત, આ સ્ટોરી નખશિખ એડિટોરિયલ હોવાને બદલે એડવર્ટોરિઅલ પણ હોઈ શકે છે) હવે જ્યારે ફિલ્મ ભારત સહિત દુનિયાભરના પ્રેક્ષકો સામે રજૂ થઈ ચૂકી છે ત્યારે તેના વિશેની ચર્ચા ઑર તીવ્ર બની ગઈ છે. અમુક ટોચના ફિલ્મ સમીક્ષકોએ ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’ને તાત્કાલિક માસ્ટરપીસનો દરજ્જો આપી દીધો. કોઈએ એને ઓલટાઈમ ગ્રેટ સાયન્સ ફિકશન ફિલ્મોની હરોળમાં બેસાડી દીધી. આમ-પ્રેક્ષકોને જોકે આવી વિશેષણબાજી સાથે બહુ લેવાદેવા હોતી નથી, પણ તેઓય આ ફિલ્મને જોઈને અભિભૂત થઈ ગયા. એવું તે શું છે આ ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’માં?

સૌથી પહેલાં તો, આ ઇન્ટરસ્ટેલર એક્ઝેકટલી કઈ બલા છે? ઇન્ટરસ્ટેલર યા તો ઇન્ટરસ્ટેલર મિડિયમ એટલે બે ગેલેકસી (આકાશગંગા) વચ્ચે રહેલું અવકાશી દ્વવ્ય. ટાઇટલ પરથી જ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે આ એક સ્પેસ સાયન્સ ફિકશન છે. જો તમે આપણા વરિષ્ઠ લેખક નગેન્દ્ર વિજયની કસદાર કલમે લખાયેલા અવકાશી ટ્રાઇમ-ટ્રાવેલ વિશેના અદ્ભુત લેખો અધ્ધર જીવે વાંચ્યા હશે તો આ ફિલ્મ જોવામાં તમને ગજબનો જલસો પડશે. ફિલ્મની વાર્તા ટંૂકમાં જોઈ લઈએ. ફિલ્મનો હીરો ચાલીસીમાં પ્રવેશી ગયેલો અમેરિકન ખેડૂત કૂપર (મેથ્યુ મેકકોનોઘી) છે. વિધુર કૂપરને દસ વર્ષની ચાંપલી પણ અતિ હોશિયાર દીકરી મર્ફ છે. દીકરો ટીનેજર થઈ ગયો છે. બુઢા સસરા પણ એમની સાથે રહે છે. હાલ ખેતીકામ કરતો કૂપર એક જમાનામાં અવકાશયાત્રી બનવા માગતો હતો, તે માટે એણે નાસાની તાલીમ પણ લીધી હતી, પણ સાચેસાચ અવકાશમાં જવાનું તેનું સપનું અધૂરું રહી ગયું છે. ફિલ્મનો સમયગાળો થોડા વર્ષો પછીનો છે કે જ્યારે પૃથ્વીનું પર્યાવરણનું ધનોતપનોત નીકળી ચૂકયું છે. મકાઈ સિવાય કોઈ પાક લઈ શકાતો નથી. જો આ જ સ્થિતિ રહેશે તો ગણતરીનાં વર્ષોમાં માનવજાતિનું નિકંદન નીકળી જશે તે નિશ્ચિત છે.

દીકરીને કોણ જાણે કેમ લાગ્યા કરે છે કે એમના ઘરમાં ભૂત થાય છે. આ અદશ્ય ભૂત જોકે બિચારું ડાહ્યુંડમરું છે. હેરાન કરવાને એ મોર્સ કોડથી બેબલી સાથે કશુંક કમ્યુનિકેટ કરવાની કોશિશ કરતું રહે છે. કૂપર કાયમ દીકરીની વાત હસી કાઢતો હતો, પણ એક દિવસ એણે જાતે પરચો જોયો. ભૂતે વંટોળમાં ઉડતી ધૂળની મદદથી કોઈક ભેદી ઠેકાણાના અક્ષાંશ-રેખાંશનાનું સૂચન કર્યું. બાપ-દીકરી વિના વિલંબે નીકળી પડયાં. આ સરનામું નીકળ્યું નાસાના એક ગુપ્ત મથકનું.

અહીં ડો. બ્રેન્ડ (માઇકલ કેઈન) અને નાસાના કેટલાક સિનિયર ઓફિસરો કૂપર સામે બોમ્બ ફોડે છે. ડો. બ્રેન્ડ કહે છે કે શનિના ગ્રહની સોલર સિસ્ટમમાં એક વર્મહોલ હોવાનું માલૂમ પડયું છે. વર્મહોલ એટલે અવકાશમાં આવેલી એક અજાયબ ટનલ. વર્મહોલ અને બ્લેક-હોલમાં ફર્ક છે. બ્લેક હોલના એક છેડેથી અંદર પ્રવેશ કરનાર પદાર્થ ક્યારેય બહાર નીકળી શકતો નથી, જ્યારે વર્મહોલની ટનલનો એક છેડો આપણા બ્રહ્માંડમાં ખૂલતો હોય, તો બીજો છેડો અન્ય કોઈક બ્રહ્માંડમાં. સામાન્ય રીતે લાખો-કરોડો પ્રકાશવર્ષ દૂર રહેલા તારા-નક્ષત્રો સુધી પહોંચવા માટે, નેચરલી, લાખો-કરોડો વર્ષ લાગી જાય, પણ આ વર્મહોલ શોર્ટકટનું કામ કરે છે. જો તમે વર્મહોલની ભરમાળી ગુફા હેમખેમ પસાર કરી જાઓ તો લાખો-કરોડો વર્ષોને બદલે થોડા સમયમાં નવા બ્રહ્માંડમાં પહોંચી શકો. શક્ય છે કે અહીં એવો કોઈક ગ્રહ મળી આવે જ્યાં જીવસૃષ્ટિ પાંગરી શકે. એકચ્યુઅલી, નાસા ઓલરેડી કેટલાક અવકાશયાત્રીઓને અગાઉ વાયા વર્મહોલની યાત્રાએ તરફ મોકલી ચૂક્યું છે. તેમણે મોકલેલી ઇમ્ફર્મેશન પ્રમાણે વર્મહોલના ભૂંગળાને પેલે પાર નવા બ્રહ્માંડમાં ત્રણ ગ્રહ એવા માલૂમ પડયા છે, જ્યાં જીવસૃષ્ટિ પાંગરી શકવાની સંભાવના છે. કમનસીબે, આ માહિતી કાચીપાકી અને અધૂરી છે. માનવજાતને અનુકૂળ હવા-પાણી ધરાવતો ગ્રહ ફાઇનલાઇઝ કરવા માટે ઑર એક નિર્ણાયક અવકાશયાત્રા કરવી જરૂરી છે. નાસાના ડો. બ્રેન્ડ ઇચ્છે કે આ મિશનની આગેવાની હીરો કૂપર લે. મૂળ પ્લાન તો એવો છે કે મિશન નીપટાવીને, વળતી ટિકિટ કપાવીને બે વર્ષમાં પાછા પૃથ્વી પણ આવી જવું, પણ ધારો કે પાછા આવી શકાય એમ ન હોય તો પ્લાન-બી અમલમાં મૂકવો. પ્લાન-બી અનુસાર, પૃથ્વી પરથી સાથે લઈ ગયેલા લાખો-કરોડો માનવબીજનું નવા ગ્રહ પર કૃત્રિમ ગર્ભાધાન કરાવીને વસ્તી-વિસ્ફોટ કરવાની કોશિશ કરવી.

આ તો ફકત ફિલ્મની વાર્તાની શરૂઆત થઈ. આગળ એટલી બધી અજબગજબની ઘટનાઓ બને છે કે આપણી આંખો પહોળી થઈ જાય. એ બધું અત્યારે કહી દઈશું તો તમારો રસ ઘટી જશે. ફકત એટલું જાણી લો કે ઓન પેપર, સૈદ્ધાંતિક દષ્ટિએ વર્મહોલનું અસ્તિત્વ શક્ય છે. ધારો કે ભવિષ્યમાં સાચે જ વર્મહોલનો પત્તો લાગે ને આપણે એમાંથી પસાર થવામાં સફળ થઈએ તો કેવી અજાયબ અવકાશી સચ્ચાઈઓ આપણને જોવા મળે? બસ, આ કલ્પના જ ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’નો પાયો છે. થોડું ટાઇમ-ટ્રાવેલ વિશે પણ સમજી લેવું જોઈએ. ટાઇમ-ટ્રાવેલ એટલે સાદી ભાષામાં કહીએ તો, ભવિષ્યમાં લટાર મારીને પાછો ભૂતકાળમાં પ્રવેશ કરવો! શકય છે કે ટાઇમ-ટ્રાવેલ કરીને પાછા ફર્યા બાદ આપણે ખુદ આપણી જાત સાથે બની ચૂકેલી ઘટનાને સગી આંખે આકાર લેતાં નિહાળી શકીએ, એક ત્રાહિત વ્યકિતની જેમ! વર્મહોલમાં અને પેલે પાર સમયનું પરિમાણ તદ્દન બદલાઈ ગયું હોય. જે ઘટના ત્યાં એક કલાકમાં બની હોય તે સમયગાળો પૃથ્વીના સંદર્ભમાં ત્રેવીસ વર્ષ જેટલો હોય. ધારો કે નવી ગેલેકસીમાં થોડાં વર્ષો પસાર કરીને પાછાં પૃથ્વી પર પગ મૂકીએ તો શક્ય છે કે આપણે આપણા સગા પિતાને પા-પા પગલી કરતા જોઈ શકીએ! આપણા ખુદના જન્મને હજુ વર્ષોની વાર હોય! દિમાગ ચકરાવી દે તેવા ટાઇમ-ટ્રાવેલ વિશે અત્યાર સુધી માત્ર વાંચ્યું-સાંભળ્યું હતું, પણ ક્રિસ્ટોફર નોલને જે રીતે આ કોન્સેપ્ટને સ્ક્રીન પર પેશ કરી છે તે જોઈને આફરીન પોકારી જવાય છે.

અલબત્ત, ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’નો માસ્ટર-સ્ટ્રોક તો એની ફિફ્થ ડાયમેન્શનની થિયરીમાં છે. થ્રી ડાયમેન્શન એટલે લંબાઈ-પહોળાઈ-ઊંચાઈ, ફોર્થ ડાયમેન્શન એટલે સ્પેસ-ટાઇમ અને પાંચમું પરિમાણ એટલે પ્રેમ, લવ! પ્રેમ ભલે ભૌતિક રીતે માપી શકાતું ન હોય કે તર્કબુદ્ધિથી પકડી શકાતું ન હોય, પણ પ્રેમમાં એવું કશુંક પ્રચંડ અને શકિતશાળી તત્ત્વ છે જે અંતરિક્ષનાં સ્પેસ-ટાઇમનાં પરિમાણને પણ અતિક્રમી શકે છે! ફિલ્મના ડિરેકટર અને કો-રાઈટર ક્રિસ્ટોફર નોલને આ વાત અત્યંત અસરકારક રીતે ફિલ્મમાં વણી લીધી છે. તેથી જ ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’ શુષ્ક સાયન્સ ફિકશન બનીને અટકી જતી નથી, બલકે તે દર્શકની આંખો ભીની કરી નાખે એવી ઈમોશનલ પણ બની શકી છે.

ક્રિસ્ટોફર નોલન વિશ્વના સૌથી હોટશોટ ડિરેકટરોમાંના એક છે. ‘ધ પ્રેસ્ટિજ’, ‘ધ ડાર્ક નાઈટ’, ‘ઇન્સેપ્શન’ જેવી એમની કેટલીય ફિલ્મો આપણે ભરપૂર માણી ચૂક્યા છીએ. (‘ઇન્ટરસ્ટેલર’માં તમને ‘ઇન્સેપ્શન’નાં ફેમસ વિઝ્યુઅલ્સની એક ક્યુટ ઝલક પણ મળશે.) ‘ઇન્ટરસ્ટેલર’ મૂળ સ્ટીવન સ્પિલબર્ગ બનાવવાના હતા. ક્રિસ્ટોફર નોલનના નાના ભાઈ જોનાથન નોલન, કિપ થ્રોન નામના ફિઝિસિસ્ટ-વૈજ્ઞાાનિકના સંગાથમાં ફિલ્મ લખી રહ્યા હતા. પરિસ્થિતિ એવી સર્જાઈ કે સ્ટીવન સ્પિલબર્ગે પ્રોજેકટમાંથી ખસી જવું પડયું. તેમના સ્થાને ક્રિસ્ટોફર નોલન ગોઠવાઈ ગયા. ફિલ્મની વાર્તા પર જે કામ ઓલરેડી થઈ ચૂકયું હતું તેમાં ક્રિસ્ટોફરે પોતાના આઇડિયાઝ ભભરાવ્યા અને આ રીતે ફાઇનલ સ્ક્રિપ્ટ તૈયાર થઈ.

ફિઝિકસ અને સ્પેસ સાયન્સના સિદ્ધાંતો પર આધારિત કેટલીક વાતો કદાચ તરત ન સમજાય એવું બને (એ બધું ઘરે આવીને ગૂગલ સર્ચ કરતાં કરતાં સમજી લેવાનું ભૂલવાનું નહીં), પણ તેથી રસભંગ થતો નથી. વિઝ્યુઅલ્સની પોતાની બળકટ ભાષા હોય છે, જે ઓડિયન્સને બાંધી રાખવા માટે સક્ષમ છે. ફિલ્મની નિર્માણકથા ફિલ્મ જેટલી જ રોમાંચક છે, પણ એની વાત કરવા માટે અલાયદા લેખ જેટલી મોકળાશ જોઈએ. તેથી વાત અહીં અટકાવીને એટલું જ કહેવાનું કે હોલિવૂડની ફિલ્મોના ચાહક હો તો’ઇન્ટરસ્ટેલર’ મિસ કરવા જેવી નથી!

શો-સ્ટોપર

દીપિકા પદુકાણ લાઇફમાં એક જ કામ કરે છે – દિમાગ કામ ન કરે એટલી હદે સુંદર દેખાવાનું. જોકે ‘ફાઈન્ડિંગ ફેની’માં એ જેટલી ખૂબસૂરત દેખાય છે એટલી રિઅલ પણ લાગે છે.

– નસીરુદ્દીન શાહ

૦૦૦ ૦૦૦ ૦૦૦

– Shishir Ramavat

( Note – This Article is Originaly Written in Year 2014 )