વાળ

એક સાંધો ત્યાં તેર તૂટે અને એ બધું સંધાય ને જે પાટો બને તે આખેઆખો પેટે બાંધી મનજીના માતા-પિતાએ, હમણાં જે માતા-પિતા આગળ નામ લીધું તેને ભણાવ્યો. આંગણવાડીમાં ભણતો ત્યારથી મનજી હોશિયાર. ગામની પ્રાથમિક શાળામાં સાત ચોપડી ભણ્યો અને તેની હોશિયારીની આજુબાજુના બાર ગામમાં બમરાટીયું બોલાવવા મંડી. બુદ્ધિ વગરનાઓના એ ગામમાં મનજી એટલો પ્રસિદ્ધ થયો કે ગામે માથે ચડાવ્યો. મનજીની હોશિયારી મુદ્દે ગામનું વિભાજન થયું. ભારતના ભાગલા પડ્યા હતા તેમ ગામના લોકોની બુદ્ધિના બે ભાગ પડ્યા. પાનકોરનાં નાકે ઉભેલા નવરા કહેતા, ‘પોતાના વિસ્તારમાં તો કૂતરો ય સિંહ હોય, આમ જૂનાગઢ મુકો તો મનજીની હોશિયારી સોંસરવી નીકળી જાય.’

ઘણાં કહેતા, ‘મનજી આગળ નીકળ્યો ને તો બીજો ધીરૂભાઈ બનશે.’ સવારમાં રોકેટ નીકળે અને ગામનાં છોકરાનાં ડાચા કેમ હરખાય ? બસ આવા જ સાયુજ્યનું સર્જન ગામ અને મનજીની હોશિયારી વચ્ચે થયેલું.

પાનકોરના નાકે પેલા ઉભા રહે ! એમના મોઢા મનજીએ પોતાના ભણતરની અણીયારી સોઈથી સીવી નાંખ્યા. મનજીએ દસમું અને બારમું સારા ટકાએ પાસ કર્યું. B.Aમાં ડિસ્ટીક્શન અને M.Aમાં તો ભૂક્કા બોલાવી નાખ્યા.

હવે નોકરી ક્યારે ? આખા ગામનો પહેલો ગ્રેજ્યુએટ મનજી. પણ જૂનાગઢથી એક દિવસ અમદાવાદ ગયો ત્યારે તેને ખબર પડી કે અહીં તો તેના જેવા ઘણાં મનજી આટા મારે છે. સાયન્સ-કોમર્સ કરેલાં છે. પીએચડીવાળા પટ્ટાવાળાની પરીક્ષા આપે છે ! તલાટી બનવા ડોક્ટરૂ અને એન્જીનિયરૂની લાઈનો લાગી છે ! બેકારી બેકારી… બીજું તો શું કહેવું ?

આમ પાંચેક વર્ષ નીકળી ગયા. બીચારા મનજીને નોકરી ન મળી. પાનકોરના નાકે ઉભા રહેતા ભાયુ એ હવે ભાભલા થયેલા !! એમને બાયુની જેમ મુદ્દો મળી ગયો. ગામના CCTV કેમેરા જેવા ભાભલાવે મનજીને નોકરી નથી મળતી એ વાત બારે ગામમાં વીના વોટ્સએપે વાઈરલ કરી દીધી.

આટલું ભણ્યા પછી મનજીને ખબર પડી ગઈ કે દેશમાં માથાદીઠ આવક હોય છે, પણ માથાદીઠ નોકરીઓ નથી હોતી. એણે પ્રાઈવેટ નોકરી શોધવાનું શરૂ કર્યું. જ્યાં જ્યાં જતો ત્યાં ત્યાં હળધૂત થતો. સારી નોકરી મળવાની આશાએ એણે થોડા દિવસ અમદાવાદમાં જ ઉતરાણ કર્યું.

આ ગાળામાં તેનો ભેટો મોવારા ભાઈ સાથે થયો. મોવારાભાઈ વાળ કાપવાના ધંધા સાથે સંકળાયેલા. અમદાવાદમાં તેમની મજબૂત ઈંટોથી બનાવેલી અને સ્વર્ગનો અહેસાસ કરાવતી વાળંદની દુકાન હતી. એમણે એક જાહેરાત બહાર પાડેલી, પણ જાહેરાત વાંચ્યા બાદ મોવારાને ગાંડો ગણી કોઈ ત્યાં જતું નહીં. જાહેરાત હતી…

‘‘જોઈએ છે, જોઈએ છે, જોઈએ છે, એક ગણતરીબાજ યુવક, જે મોવારાભાઈ દ્રારા કપાયેલા વાળની ગણતરી કરી શકે. ત્રીસ હજાર પગાર.’’

જાહેરાત વાંચી મનજીએ એપ્લાય કર્યું અને નોકરી જ્યારે રસ્તે રખડતી હોય એમ મળી ગઈ. સવારમાં છ વાગ્યે આવવાનું અને સાંજે દસ વાગ્યાની આસપાસ ઘરે જવાનું. મનજીને એક ચોપડો આપ્યો હતો જેમાં તે વાળની ગણતરી કરી લખ્યા કરતો. એક ડબ્બો હતો જેમાં ગણેલા વાળ નાખતો. મોવારાભાઈ વાળ કાપતા અને કપાયેલા વાળ મનજી ગણ્યા કરતો. લાંબા વાળ, ટૂંકા વાળ, ધોળા વાળ ને ટૂંકાના ય ટૂંકા વાળ. માથાનાં વાળ, બગલનાં વાળ, દાઢીનાં વાળ અને છાતીનાં વાળ. રોજ રાતે મનજી મોવારાભાઈને આંકડો આપતો. મોવારાભાઈ ગણીને કહેતા, ‘ખોટું છે, આજે અઢી લાખ થયા.’

જીભાજોડી કરી મનજી મોવારા સામે સવાલ કરતો, તો મોવારો ગુસ્સે ભરાતો. કહેતો વાળ મેં કાપ્યા કે તે… ?

મનમાં મનજી બણબણી બહાર નીકળી જતો કે, તેને ખૂદને કાપીને ગણતા આવડે છે તો પછી મને નોકરીએ શું કામ રાખ્યો ?

એક દિવસ તો ન બનવાનું બન્યું. એક સ્ત્રી તેના છોકરાને કાખમાં તેડીને લાવી. માથામાં ગણીને પાંચ વાળ હતા. મનજીએ મોવારાને પહેલાં જ કહી દીધું કે મેં ગણીને નોટબુકમાં નોંધી લીધા છે. હવે તમે પાંચેનો એક સાથે સોથ બોલાવી નાખો. પણ માલિકે તો કેન્દ્ર સરકાર જેવું કર્યું. એ રીતે કાપ્યા કે પાંચનાં પાનસો થઈ ગયા.

પહેલો પગાર હાથમાં આવ્યો ત્યારે કેટલા વીઘે સો થાય એ કહેવત મનજી માટે ફરી ગઈ હતી. અડધા રૂપિયા ઘરે મોકલાવ્યા અને બાકીના પોતાના ખર્ચ માટે રાખ્યા. શનિવાર એટલે હનુમાનજીનો વાર. મનજીને આ દિવસે રજા હોય. આખો દિવસ ઘોંટાઈ જાય. ઉંઘમાં જે નટખટ નારનાં સ્વપ્ન આવવા જોઈએ તેની જગ્યાએ વાળના સ્વપ્નો આવતા.

મનજી ઘૂંટણીયે બેસી ઢસડબોજો કરતો હોય. વાળ સ્થિતપ્રજ્ઞ હોય. નોકરીમાં પવન પોલિટિક્સ રમી ક્યારેક ક્યારેક વાળને ધક્કો મારી કામમાં તોતિંગ વધારો કરતો હોય. એવામાં વાળના ઢગલાનાં બે ભાગ પડી જાય. સફેદ અને કાળા. એકબીજાનું નિકંદન કાઢવા માટે સામસામી દોડ લગાવે. મનજી હેબતાઈને ખૂણામાં ભીંસાય જાય. ધોળા વાળની ઉંમર થઈ એટલે હારી જશે એવું મનજીને લાગે, પણ ના, સૌથી મોટી ચાલ રમાવાની તો હવે હોય. યુદ્ધ તેની ચરમસીમાએ હોય અને ધોળા વાળ પરાજીત થવાના હોય, એવા ટાણે ખબર પડે કે કાળાની અંદર ગુપ્તચર બની બેઠેલાં કેટલાંક કલર કરેલાં વાળ સફેદ થઈ જાય. પછી કાળાની સેનાની અંદર જ યુદ્ધ જામે. આ તો અવિરત ચાલતું અગણિત યૌદ્ધાઓનું યુદ્ધ. જ્યારે કોઈ વાળને કાપો એટલે તેનાં કટકા થઈ મૃત્યુ નથી પામતો. એનું ફરી નવસર્જન થાય. વાળનાં જેટલાં કટકા કરો એટલા વિરોધીદળના સૈનિકો.

મહાભારતનું યુદ્ધ તો અઢાર દિવસમાં આટોપાઈ ગયેલું પણ આ અણનમ યોદ્ધાઓનું યુદ્ધ તો પૂર્ણ જ ન થાય. મનજીની આંખ ઉઘડી જાય અને યુદ્ધનો અંત જોવાનો રહી જાય.

શનિવારે રજા હોય ત્યારે મોવારાભાઈ હજામતના સામાનની ખરીદી કરવા જાય. કંટાળો આવતો હોય તો મનજીને પણ સથવારો પૂરવા લેતા જાય. આમ જ એક દિવસ મનજી મોવારાભાઈની સાથે ગયો. રસ્તો કાપવાના હેતુથી મોવારાભાઈએ મનજીને વાર્તા સંભળાવી.

‘જો મનજી. તું આપણા ધંધામાં છો અને પાછો વાળ ગણવાના લબ્ધપ્રતિષ્ઠિત વ્યવસાય સાથે સંલગ્ન છો એટલે હું તને આ વાત કહું. બાકી અમે વાળ કાપવાનાં ધંધા સાથે સંકળાયેલા કોઈ પણ લોકો કોઈ દિવસ આ વાતને પેટનાં પેટાળમાંથી બહાર નથી કાઢતા.’ મનજી કાન દઈ સાંભળતો હતો અને મોવારાએ વાત શરૂ કરી, ‘ઘણા વર્ષો પહેલાંની આ વાત છે. એક રાજાને ત્રણ દિકરી હતી. દિતી, અદિતી અને પ્રગતિ. ત્રણે બહેનોને નજીકના અમરગઢ રાજ્યમાં આવેલ ત્રણ ભાઈઓ સાથે પ્રેમ થયો. આ ભાઈઓના નામ અનંત, ગુણવંત અને નાશવંત. વિવાહની શુભ ઘડીઓ પણ નજીકમાં જ હતી. એવામાં રાજકુમારોને એક તરફી પ્રેમ કરતી ત્રણ દાસીઓથી રાજકુમારોનો પ્રણય અને બાદમાં પરણેતરૂ સહન ન થયું. તેમણે મનમાં ગ્રંથી બાંધી લીધી કે રાજકુમારો અમારા નહીં તો કોઈનાં પણ નહીં. તેમણે સમગ્ર પુરૂષ જાતિ વિરૂદ્ધ પ્રતિશોધ લેવાના સોગંદ ખાધા. એક દિવસ અતિ, ગતિ અને મતિ નામની આ દાસીઓએ જંગલમાં રહેતા એક ઋષિ પાસેથી ખાસ પ્રકારની જડીબુટી લીધી. ઋષિના કીધાં મુજબ જ રાતના ભોજન સમયે એ જડીબુટી દાસીઓએ ત્રણે રાજકુમારોનાં ભોજનમાં નાખી દીધી. ઋષિએ ત્રણે રાજકુમારોના ભોજનમાં માત્ર એક-એક ટીપું નાખવાની સલાહ આપેલી. દાસીઓએ પણ ઋષિની આજ્ઞાનું પાલન કર્યું. પણ હવે શીશીમાં રહેલું દ્રવ્ય વધ્યું. તેને નાખવું ક્યાં ? એટલે નાની બહેન મતિને અતિ અને ગતિએ આ કામ સોંપ્યું. મતિ રાતે રાજમહેલની બહાર નીકળી અને શીશીમાં રહેલું એ દ્રવ્ય રાજ્યથી ખૂબ દૂર આવેલા તળાવમાં નાખી દીધું. બીજી સવારે જ્યારે રાજકુમારો ઉઠ્યા તો તેમને આખા શરીરે વાળ ઉગી નીકળ્યા. અત્યાર સુધી તો વાળ માત્ર માથા પર હતા, પણ હવે છાતી, દાઢી અને હોઠ પર પણ… મતિએ જે તળાવમાં દ્રવ્યની શીશી ઠલવેલી ત્યાં ઘણાં વટેમાર્ગુઓ પાણી પીવા માટે આવતા હતા. તે તમામ પુરૂષ પ્રવાસીઓની પણ રાજકુમારો જેવી જ સ્થિતિ થઈ. આ જોઈ બ્રહ્માથી તો ન રહેવાયું. તેમણે તુરંત શિવ અને વિષ્ણુ સાથે મંત્રણા કરી અને આ સમસ્યાનું નિરાકરણ લાવવાની વાત મુકી. બ્રહ્મા તો પુરૂષના શરીરમાં ઉગેલા અખૂટ વાળ જોઈ અસમંજસમાં મુકાઈ ગયા. આખરે વિષ્ણુના સુદર્શનચક્ર અને શિવના ત્રિશૂળમાંથી એક અસ્ત્ર બનાવવામાં આવ્યું. સમય ન વેડફતા એ અસ્ત્રને અસ્ત્રો નામ આપી દીધું. બ્રહ્માએ તે એક દેવને આપ્યું અને તેને ધરતીમાં જ જીવન વ્યતિત કરવાનું કહ્યું. એ દેવે બાદમાં સર્વ પુરૂષોની આધી, વ્યાધિ અને ઉપાધિ સમાન આ વાળને શરીરમાંથી હટાવ્યા. એકલા હાથે તો કામ થાય નહીં એટલે તેણે સમસ્ત પૃથ્વીનાં લોકોને આ કાર્યમાં જોતરાવી દીધા. જેમને માથાકૂટ કરવી ન ગમતી તે બાદમાં આપણા જેવા પાસે આવવા લાગ્યા. હવે ખબર પડી, આપણે પણ આવા જ એક અલૌકિક વ્યવસાય સાથે સંકળાયેલા છીએ મનજી.

વાર્તા સાંભળ્યા પછી તો મનજીએ મોં મચકોડ્યું. તેને મોવારાની દંતકથા પર આંગળીના નખ બરાબર વિશ્વાસ નહોતો. વાળ ગણવાના વ્યવસાયમાં હજુ તો છ મહિનાની ઘડીઓ વીતી હશે ત્યાં તેને આળસ અને કંટાળો આવવા લાગ્યો. શરીર અને મન બોઝીલ લાગવા લાગ્યા. આ કામ તેને કાતિલ અને મર્મભેદી લાગવા લાગ્યું. રોજ કામે જતા ટાણે કોઈ તેને પેટમાં શૂળ ભોંકતું હોય તેવી અનુભૂતિ થવા લાગી. આખરે તેણે નિર્ણય લઈ લીધો કે હવે આ કામ પર પૂર્ણવિરામ મુકવું છે.

રાત્રે મનજી નોકરી છોડવાનો સંકલ્પ લઈ સવારે સફાળો જાગ્યો. તૈયાર થઈ સીધો મોવારાભાઈને ત્યાં પહોંચી ગયો. કોઈએ ગળું દાબી દીધું હોય તેવો મનજીને અહેસાસ થયો. એ કહી શકતો નહોતો, જીભ જ બેવડી વડતી નહોતી. અગિયાર વાગી ગયા છતાં મનજી હજુ વાળ ગણવામાં જ વ્યસ્ત હતો. આખરે છેલ્લા ગ્રાહકની વિદાય સાથે તેણે મૌન તોડ્યું, ‘હું હવે આ નોકરી નહીં કરૂ, આજે અંતિમ દિવસ.’

વાત કાને અથડાતા જ મોવારાભાઈના મોવારા ઉંચા થઈ ગયા. મનજીને મનાવવા વલખા મારવા લાગ્યો. વાળ ગણવાના નિરર્થક કામમાં વાત પગાર વધારા સુધી પહોંચી ગઈ.

મનજીએ ફરી લાલઘુમ ચહેરે કહ્યું, ‘એ ઠીક મોવારાભાઈ, પણ આવું કામ કરાવે છે કોણ ? વાળ ગણવાના આટલા પૈસા મળે છે તેનાથી મને સંતોષ છે, પણ હું કોઈને કહી શકતો નથી કે હું શું કામ કરૂ છું ? વાળ ગણવાના ધંધાનું સાંભળી લોકો હસશે મારા પર એ વિચારે મારા મોઢે તાડુ લાગી જાય છે. લોકો વિચારશે કે મનજી એવું કયુ કામ કરે છે કે છ મહિનામાં બે પાંદડે થઈ ગયો ! સમજશે કે શહેરમાં ભણવા ગયેલો મનજી ઓટીવાર થઈ ગયો. અવડે ધંધે ચડી ગયો. વાતો તો ત્યારે જ થવા લાગેલી જ્યારે આટલું ભણ્યા છતાં મને નોકરી નહોતી મળી.’

મનજીને કાને ફૂંક માર્યા સિવાય મોવારા પાસે કોઈ વિકલ્પ ન રહ્યો. માંડ એક માણસ મળ્યો હતો અને એ પણ હવે નોકરી છોડવાની વાતો કરતો હતો. તેણે હળવેકથી કહી દીધું, ‘જો મનજી, અમારા એક ફ્રેન્ચ સાહેબ છે. એને પૈસાનો કમીનો નથી. એનું એવું માનવું છે કે, આખી દુનિયામાં જેટલા વાળ છે તે બધા ગણાય જાય, તો દુનિયાની બધી મુશ્કેલીઓ પુરી કરવાનો ઈલાજ જડી જાય.’

દુકાનમાં નીરવ શાંતિ પ્રસરી ગઈ. મનજી એકચિત્તે મોવારાને તાકવા લાગ્યો. વાક્ય પૂર્ણ કર્યાની અને છુપાવેલું કહી દીધાના સંતોષ સાથે મોવારાએ ઉંડો શ્વાસ લીધો. એવામાં દુકાનના દરવાજે ટકોરા પડ્યા. મનજી અને મોવારાની એકાગ્રતા ભંગ થઈ. એક છોકરો ઉભો હતો. તેના હાથમાં ઘણા બધા ફોર્મ હતા. સફેદ કલરના કપડાં પહેર્યા હતા. મનજી અને મોવારા પર આછેરી નજર ફેરવી તેણે કહ્યું, ‘ઈંટો ગણવા આવ્યો છું…’

મયૂર ખાવડુ